Anlamında Olumluluk Taşıyan Sözcüğün Önde Bulunduğu İkilemeler

Gerekli gereksiz, olur olmaz örnekleri gibi bazı eklerde olumluluk ‘olumsuzluk’ taşıdığı için, olumluluk taşıyan sözcüğün önde, olumsuzluk taşıyan sözcüğün ise arkada bulunmasıyla karşıt anlamlı ikileme kurulabilir. Yani yapı bilgisi bakımından isim köklü veya gövdeli sözcüklerin birincisi +lı (+li, +lu, +lü) olumluluk eki, ikincisi +sız (+siz, +suz, +süz) olumsuzluk ekiyle; fiil köklü veya gövdeli sözcüklerin birincisi olumluluk biçimiyle, ikincisi -ma- (-me)- olumsuzluk ekiyle karşıt anlamlı ikilemeleri oluşturduğu görülür.

Alınan ekle olumluluk-olumsuzluk ayırt edebilen ikilemeler yukarıda işlendiği için burada söz konusu olan, ikilemeyi kuran sözcüklerin öz anlamlarındaki olumluluk - olumsuzluktur.

Sözcüklerin yalın hâline göre olumluluk taşıyan sözcüğün önde, olumsuzluk taşıyan sözcüğün sonra yer almasıyla kurulan bu tür karşıt anlamlı ikileme örneklerine sık rastlanır. İster kalıplaşmış olan ‘var yok’, ‘iyi kötü’, ‘ileri geri’, ‘tatlı sert’, ‘irili ufaklı’, ‘tatlı tuzlu’ olsun isterse ‘övgü yergi’, ‘okumuşu cahili’, ‘zengin fakir’,

‘sevgi nefret’, ‘veli deli’ gibi daha kişisel kullanımlar olsun, hep olumluluk taşıyan sözcüğün önce, olumsuzluk taşıyan sözcüğün sonra geldiği görülür.

Ancak ‘düşe kalka’, ‘eksik fazla’, ‘az çok’, ‘boş dolu’, ‘altlı üstlü’, ‘ölüm kalım’ gibi ikilemelerde olumsuzluk taşıyan sözcüğün önde, olumluluk taşıyan sözcüğün arkada bulunduğu görülür. Hatta bazı ikilemelerin hem düz (olumluluk-olumsuzluk) hem de ters (olumsuzluk-olumluluk) dizilebildiği görülmekte, ‘açık gizli’ ile

‘gizli açık’; ‘büyüklü küçüklü’ ile ‘küçüklü büyüklü’ vb. Bu tür ikili dizilişli ikilemelere ‘olumluluk-olumsuzluk bakımından düzensiz ikilemeler’ denilebilir.

Aşağıdaki üç tabloda, ‘olumluluk taşıyan sözcüğün önde bulunduğu ikilemeler’, ‘olumluluk-olumsuzluk bakımından ters dizilen ikilemeler’ ve ‘olumluluk-olumsuzluk bakımından düzensiz ikilemeler’ sıralanmaktadır.

Türkçede olumluluk taşıyan sözcüğün önde bulunduğu ikilemeler 007. ağır+ hafif+ 008. ahla- ohla-

009. ah+ oh+ 010. ak+ bok+

012. akıllı+ deli+ 013. ak+ kara+

014. aklı+ karalı+ 025. alim+ cahil+

037. art- azal- 038. artı+ eksi+

054. belirli+ belirsiz+ 055. belli+ belirsiz+

059. bolluk+ kıtlık+ 066. büyüklü+ ufaklı+

085. doldur- boşalt- 087. dost+ düşman+

105. er+ geç+ 112. fayda+ zarar+

136. gül- ağla- 141. hızlı+ yavaş+

146. ileri+ geri+ 159. irili+ ufaklı+

160. iri+ ufak+ 163. iyi+ kötü+

164. iyilik+ kötülük+ 168. kalınlı+ inceli+

172. kâr+ zarar+ 179. koyu+ açık+

192. okumuş+ cahil+ 212. övgü+ yergi+

220. sağlam+ sakat+ 229. sevgi+ nefret+

245. tatlı+ sert+ 247. tatlı+ tuzlu+

248. tatsız+ tuzsuz+ 253. toplan- dağıl- 257. ulu+ deli+ 260. uza- kısal- 261. uzaklı+ yakınlı+ 263. uzunlu+ kısalı+

266. varlık+ darlık+ 267. varlık+ yokluk+

268. varsıl+ yoksul+ 269. var+ yok+

270. veli+ deli+ 276. yap- boz- 277. yap- yık- 295. zengin+ fakir+

296. zengin+ yoksul+

Toplam 49 madde; 296 ikileme arasında % 16.55 oranındadır.

Türkçede olumluluk-olumsuzluk bakımından ters dizilen ikilemeler 004. açlık+ tokluk+ 005. aç+ tok+

018. alçak+ yüksek+ 019. alçal- kabar- 020. alçal- yüksel- 028. altlı+ üstlü+

041. aşağılı+ yukarılı+ 045. ayrıl- toplan- 046. az+ çok+ 053. bat- çık-

062. boş+ dolu+ 063. bulanık+ berrak+

073. dal- çık- 074. dar+ bol+

088. döğüş- barış- 090. düş- çık- 091. düş+ gerçek+ 097. eksik+ fazla+

098. eksik+ ziyade+ 133. gizlice+ açıkça+

139. haram+ helal+ 153. iniş+ çıkış+

154. iniş+ kalkış+ 155. inişli+ çıkışlı+

157. iniş+ yokuş+ 158. in- kalk- 165. kader+ talih+ 196. öl- kal-

197. ölü+ diri+ 198. ölüm+ dirim+

199. ölüm+ doğum+ 200. ölüm+ kalım+

223. savaş+ barış+ 273. yalan+ doğru+

Toplam 34 madde; 296 ikileme arasında % 11.49 oranındadır.

Türkçede olumluluk-olumsuzluk bakımından düzensiz ikilemeler

001. acı+ tatlı+ 244. tatlı+ acı+

002. açık+ gizli+ 132. gizli+ açık+

029. alt+ üst+ 264. üst+ alt+

039. artık+ eksik+ 096. eksik+ artık+

042. aşağı+ yukarı+ 293. yukarı+ aşağı+

056. beyazlı+ karalı+ 169. karalı+ beyazlı+

064. büyük+ küçük+ 182. küçük+ büyük+

065. büyüklü+ küçüklü+ 183. küçüklü+ büyüklü+

069. çirkin+ güzel+ 138 güzel+ çirkin+

071. çürük+ sağlam+ 219. sağlam+ çürük+

082. doğru+ eğri+ 095. eğri+ doğru+

083. doğru+ yanlış+ 274. yanlış+ doğru+

135. gölge+ ışık+ 142. ışık+ gölge+

156. inişli+ yokuşlu+ 291. yokuşlu+ inişli+

230. sıcak+ soğuk+ 233. soğuk+ sıcak+

262. uzak+ yakın+ 272. yakın+ uzak+

Toplam 32 madde; 296 ikileme arasında % 10.81 oranındadır.

Çincede de bu tür olumluluk-olumsuzluk ikilemeleri mevcuttur.

‘Büyük’ ile ‘küçük’ sözcüklerinin birleşmesiyle kurulan ‘

大 小

[

ta

⁴

iau

3]’, ‘uzun boylu’ ile ‘kısa boylu’dan oluşan ‘

高 矮

[

kau

¹

ai

3]’, ‘güzel’ ile ‘çirkin’den oluşan ‘

美醜

[

mei

³

tou

^3]’,

‘emniyet ya da tehlike’ anlamında olan ‘

安危

[

an

¹

uei

2]’, ‘varlık yokluk’ anlamına gelen ‘

有 無

[

iou

³

u

2]’, ‘hızlı’ ile ‘yavaş’

sözcükleriyle kurulan ‘

快 慢

[

kuai

⁴

man

4]’, ‘övmek’ ile ‘yermek’

sözcükleriyle kurulan ‘

褒 貶

[

pau

¹

pian

3]’, ‘yarar’ ile ‘zarar’

sözcüklerinden oluşan ‘

利害

[

li

⁴

xai

4]’, ‘işin doğrusu ile yanlışı’

anlamına gelen ‘

是 非

[



⁴

fei

1]’, ‘güçlü’ ile ‘güçsüz’

kelimelerinden oluşan ‘

強 弱

[

tia

²

uo

4]’, göze çarpan örneklerden birkaçıdır.⁵⁷

Fakat ‘acı tatlı’, ‘eğrisiyle doğrusuyla’, ‘savaş barış’ ve ‘azalıp artmak’ anlamına gelen ‘

消 長

[

iau

¹

ta

3]’, ‘hafif’ ile ‘ağır’

sözcükleriyle kurulan ‘

輕 重

[

ti

¹

tu

4]’, ‘ölüm ile yaşam’

anlamına gelen ‘

死 活

[

s

³

xuo

2]’ gibi istisnalara da rastlanmaktadır.⁵⁸

Ayrıca ikilemeyi kuran sözcüklerin hem düz hem ters düzene göre dizildiği ikilemeler de görülmektedir. ‘Solgun’ ile ‘bayındır’

sözcüklerinin birleşmesiyle meydana gelen ‘

枯榮 [ku

¹

u

^{2]’ ile} ters dizilişiyle olan ‘

榮枯

[

u

²

ku

1]’ bu tür örneklerden biridir.⁵⁹ Bu şekilde hem düz hem ters dizilebilen ikileme, ‘olumluluk - olumsuzluk bakımından düzensiz ikilemeler’ grubuna girer.

57 Bkz. II. Dizin, 131, 046, 078, 003, 043, 062, 089, 075, 107.

58 Bkz. II. Dizin, 010, 165, 097.

59 Bkz. II. Dizin, 060, 246.

Çincede olumluluk taşıyan sözcüğün önde, olumsuzluk taşıyan sözcüğün arkada bulunmasına uyan ikilemeler ve istisnalı ikilemeler aşağıdaki tablolarda belirtilmektedir:

Çincede olumluluk taşıyan sözcüğün önde bulunduğu ikilemeler 002. 愛憎 [ ai4 ts1] 003. 安 危 [ an1 uei2]

005. 遐邇 [ ia2 3 ] 009. 向 背 [ ia4 pei4]

011. 興廢 [ i1 fei4] 012. 興 衰 [ i1 uai1]

013. 興亡 [ i1 ua2] 016. 休 戚 [ iou1 ti1]

021. 肥瘦 [ fei2 ou4] 030. 恩 怨 [ n1 yan4]

032. 依違 [ i1 uei2] 035. 雅 俗 [ ia3 su2]

036. 炎涼 [ ian2 lia2] 040. 盈 虧 [ i2 kuei1]

041. 優劣 [ iou1 lie4] 043. 有 無 [ iou3 u2]

044. 甘苦 [ kan1 ku3] 045. 剛 柔 [ ka1 ou2]

046. 高矮 [ kau1 ai3] 047. 高 下 [ kau1 ia4]

048. 高低 [ kau1 ti1] 050. 光 影 [ kua1 i3]

052. 貴賤 [kuei4 tian4] 054. 功 過 [ ku1 kuo4]

062. 快慢 [kuai4 man4] 063. 寬 窄 [kuan1 tai3]

073. 利弊 [ li4 pi4] 074. 利 鈍 [ li4 tun4]

075. 利害 [ li4 xai4] 078. 美 醜 [mei3 tou3]

079. 明暗 [ mi2 an4] 088. 濃 淡 [ nu2 tan4]

089. 褒貶 [ pau1 pian3] 107. 是 非 [ 4 fei1]

108. 是否 [ 4 fou3] 109. 善 惡 [ an4 4]

110. 賞罰 [ a3 fa2] 111. 上 下 [ a4 ia4]

112. 伸縮 [ n1 suo1] 113. 深 淺 [n1 tian3]

115. 升降 [1 tia4] 117. 勝 負 [ 4 fu4]

118. 勝敗 [ 4 pai4] 119. 盛 衰 [ 4 uai1]

131. 大小 [ ta4 iau3] 134. 得 失 [ t2 1]

138. 多寡 [ tuo1 kua3] 139. 多 少 [ tuo1 au3]

144. 吉凶 [ ti2 yu1] 146. 加 減 [tia1 tian3]

148. 獎懲 [tia3 t2] 152. 進 退 [ tin4 tuei4]

155. 巨細 [ ty4 i4] 156. 聚 散 [ ty4 san4]

157. 起伏 [ ti3 fu2] 158. 起 落 [ ti3 luo4]

162. 強弱 [tia2 uo4] 163. 親 疏 [ tin1 u1]

166. 清濁 [ti1 tuo2] 168. 取 捨 [ ty3 3]

172. 臧否 [ tsa1 pi3] 173. 早 晚 [ tsau3 uan3]

175. 增損 [ts1 sun3] 176. 增 刪 [ ts1 an1]

177. 增減 [ts1 tian3] 178. 尊 卑 [tsun1 pei1]

184. 粗細 [ tsu1 i4] 185. 存 廢 [tsun2 fei4]

186. 存歿 [tsun2 muo4] 187. 存 亡 [tsun2 ua2]

188. 治亂 [ t4 luan4] 189. 張 弛 [ ta1 t2]

191. 漲落 [ta3 luo4] 192. 漲 跌 [ ta3 tie2]

195. 真假 [ tn1 tia3] 196. 真 偽 [ tn1 uei4]

197. 正負 [ t4 fu4] 202. 眾 寡 [tu4 kua3]

204. 長短 [ta2 tuan3] 208. 成 敗 [ t2 pai4]

209. 乘除 [t2 tu2] 210. 出 沒 [ tu1 muo4]

227. 好歹 [ xau3 tai3] 228. 好 壞 [xau3 xuai4]

229. 好惡 [ xau4 u4 ] 232. 厚 薄 [ xou4 puo2]

240. 遠近 [ yan3 tin4] 245. 任 免 [n4 mian3]

247. 榮辱 [ u2 u4]

Toplam 89 madde; 247 ikileme arasında % 36.03 oranındadır.

Çincede olumluluk-olumsuzluk bakımından ters dizilen ikilemeler 001. 哀樂 [ ai1 l4] 006. 瑕 瑜 [ ia2 y2 ]

010. 消長 [ iau1 ta3] 017. 虛 實 [ y1 2]

019. 反正 [ fan3 t4] 033. 抑 揚 [ i4 ia2]

039. 隱現 [ in3 ian4] 042. 幽 明 [ iou1 mi2]

051. 鬼神 [ kuei3 n2 ] 061. 苦 樂 [ ku3 l4]

070. 冷暖 [l3 nuan3] 071. 離 合 [ li2 x2]

082. 難易 [ nan2 i4] 091. 悲 歡 [pei1 xuan1]

097. 死活 [ s3 xuo2] 101. 損 益 [ sun3 i4]

102. 鬆緊 [ su1 tin3] 126. 輸 贏 [ u1 i2]

127. 疏密 [ u1 mi4] 135. 敵 友 [ ti2 iou3]

165. 輕重 [ti1 tu4] 167. 曲 直 [ ty1 t2]

174. 皂白 [ tsau4 pai2] 203. 遲 早 [ t2 tsau3]

219. 忘記 [ ua4 ti4] 222. 寒 暄 [xan2 yan1]

223. 寒暑 [ xan2 u3] 224. 寒 溫 [ xan2 un1]

225. 寒熱 [ xan2 4] 230. 黑 白 [ xei1 pai2]

234. 緩急 [ xuan3 ti2] 235. 毀 譽 [ xuei3 y4]

236. 晦明 [xuei4 mi2] 237. 禍 福 [ xuo4 fu2]

Toplam 34 madde; 247 ikileme arasında % 13.77’lik bir yer tutmaktadır.

Çincede olumluluk-olumsuzluk bakımından düzensiz ikilemeler 026. 浮沉 [ fu2 tn2] 206. 沉 浮 [ tn2 fu2]

060. 枯榮 [ ku1 u2] 246. 榮 枯 [ u2 ku1]

096. 死生 [ s3 1] 114. 生 死 [ 1 s3]

Toplam 6 madde; 247 ikilemenin % 2.43’üdür.

Çincede sözcüklerin olumluluk önde, olumsuzluk arkada bulunması kuralına uyan 89 tane, kurala ters gelen 34 tane ve olumluluk-olumsuzluk bakımından düzensiz olan 6 tane ikileme tespit edilmiştir. Olumluluk önde, olumsuzluk arkada kuralına ters gelen ikilemelerin dizilişi ses özelliklerine göre çözümlenecektir.

Kanaatimizce, olumluluk taşıyan sözcüğün önde bulunması, belki de insanların doğasındaki iyiliğe yönelip kötülükten kaçınmasını yansıtmaktadır.

在文檔中 現代土耳其語反義複詞與現代漢語反義複詞的比較 (頁 79-87)