現代土耳其語反義複詞與現代漢語反義複詞的比較

全文

(1)Bu kitabımı sevgili anneme ve babama armağan ediyorum.. 謹將本書獻給家父家母.

(2)

(3) 曾蘭雅 Ç AĞDAŞ T ÜRKİYE T ÜRKÇESİNDE. K ARŞIT A NLAMLI S ÖZCÜKLERLE K URULAN İ KİLEMELER VE Ç AĞDAŞ Ç İNCEDEKİ B ENZER İ KİLEMELERLE K ARŞILAŞTIRMALAR. 現代土耳其語反義複詞與現代漢語反義複詞的比較. 天空數位圖書 2011.

(4)

(5) I. İçindekiler ÖN SÖZ / V İŞARETLER VE KISALTMALAR / IX GİRİŞ / 1 İNCELEME / 23 I. BÖLÜM: SÖZCÜK TÜRÜ BAKIMINDAN KARŞIT ANLAMLI SÖZCÜKLERLE KURULAN İKİLEMELER / 25 I.1. Aslı İsim Olan Sözcüklerle Kurulan İkilemeler / 25 I.2. Aslı Sıfat Olan Sözcüklerle Kurulan İkilemeler / 29 I.3. Aslı Zamir Olan Sözcüklerle Kurulan İkilemeler / 33 I.4. Aslı Zarf Olan Sözcüklerle Kurulan İkilemeler / 34 I.5. Aslı Fiil, Sıfat-fiil veya Zarf-fiil Olan Sözcüklerle Kurulan İkilemeler / 34 II. BÖLÜM: YAPI VE KURULUŞ BAKIMINDAN KARŞIT ANLAMLI SÖZCÜKLERLE KURULAN İKİLEMELER / 41 II.1. İsim Kök veya Gövdeleriyle Kurulan İkilemeler / 41 1.1 Yalın Durumdaki İsimlerle Kurulan İkilemeler / 41 1.2 Çekim Ekleriyle Kurulan İkilemeler / 42 1.3 Yapım Ekleriyle Kurulan İkilemeler / 44.

(6) II. II.2. Fiil Kök veya Gövdeleriyle Kurulan İkilemeler / 46 2.1 Ayrı Kök veya Gövdeleriyle Kurulan İkilemeler / 46 2.2 Aynı Kökten Birincisi Olumlu, İkincisi Olumsuz Fiille Kurulan İkilemeler / 48 III. BÖLÜM: ANLAM BAKIMINDAN İKİLEMEYİ KURAN SÖZCÜKLERLE İKİLEME ARASINDAKİ İLİŞKİ / 51 III.1. İki Sözcüğün Anlamları Birleşerek Kurulan İkilemeler / 51 III.2. İki Sözcüğün Taşıdığı Ortak Anlamdan Daha Geniş Anlamlı İkilemeler/ 53 III.3. Anlam Değişmesine Uğrayan İkilemeler / 53 III.4. Anlamı Sözcüklerden Biri Üzerinde Yoğunlaşan İkilemeler / 54 IV. BÖLÜM: KARŞIT ANLAMLI SÖZCÜKLERLE KURULAN İKİLEMELERİN DİZİLİŞİ / 59 IV.1. Yapı Bilgisi Bakımından Sözcüklerin Sırası / 59 1.1 Kök veya Gövdeleri Aynı Olup Farklı Eklerle Kurulanlar / 60 1.2 Kökteşlerle Kurulanlar / 60 1.3 Hem Kök ve Gövdeleri Hem de Ekleri Farklı Olanlar / 61 IV.2. Anlam Bakımından Sözcüklerin Sırası / 62 2.1 Anlamında Olumluluk Taşıyan Sözcüğün Önde Bulunduğu İkilemeler / 63 2.2 Mantık Sırasına Göre Dizilen İkilemeler / 71 2.3 Cinsiyetle veya Görgü Kurallarıyla İlgili Sözüklerle Kurulan İkilemeler / 75.

(7) İçindekiler. III. IV.3. Ses Bilgisi Bakımından Sözcüklerin Sırası / 79 3.1 Türkçe Ses Bilgisi Bakımından Karşıt Anlamlı Sözcüklerin Sırası / 80 3.2 Çince Ses Bilgisi Bakımından Karşıt Anlamlı Sözcüklerin Sırası / 82 IV.4. Diziliş Bakımından Belli Bir Nedene Bağlı Olmayan İkilemeler / 86 SONUÇ / 93 DİZİN / 101 DİZİNE DAİR / 103 I. Çağdaş Türkiye Türkçesinde Karşıt Anlamlı Sözcüklerle Kurulan İkilemeler Dizini / 107 II. Çağdaş Çincede Karşıt Anlamlı Sözcüklerle Kurulan İkilemeler Dizini / 229 KAYNAKÇA / 335.

(8) IV.

(9) V. ÖN SÖZ Çince-Türkçe alanında bugüne kadar yapılan çalışmalara bakıldığında bunların nitelik ve nicelik olarak istenilen düzeyde olmadıkları görülür. Bu kadar uzun geçmişleri olan, böylesine geniş coğrafyalarda konuşulan, üstelik binlerce yıldan beri yan yana yaşamış, hatta yaşamakta olan bu iki dilin karşılaştırmalı çalışmalarla yeterince ele alınmamış olmasını anlayabilmek hiç de kolay değildir. Ancak siyasi rejimlerin bir bakıma haklı gösterebileceği bu büyük ihmalin, sınır tanımayan günümüz iletişim dünyasında sürdürülmesi artık o kadar imkânsızlaşmıştır ki, Çince ile Türkçe arasında, kısmen karşılaştırmalı böyle bir çalışmaya girişmek neredeyse kendiliğinden ve kaçınılmaz olmuştur. Amacımız, bizden önce yapılan çalışmaları sürdürmek, elimizden geldiğince geliştirmek ve bir adım daha ileriye taşımaktır. Uzun bir dil geçmişine sahip olan Türkçe ve Çince ağız, lehçe ve konuşma dili bakımından gerçekten zengin bir dil özelliği gösterirler. “Çağdaş Türkiye Türkçesinde Karşıt Anlamlı Sözcüklerle Kurulan İkilemeler ve Çağdaş Çincedeki Benzer İkilemelerle Karşılaştırmalar” başlıklı bu çalışmada, ‘Çağdaş Türkiye Türkçesi’ ve ‘Çağdaş Çince’ ifadeleri, ‘Standart Türkçe’ yani İstanbul Türkçesi olarak bilinen dil ile ‘Standart Çince’, yani Pekin şivesine dayanan resmî Çinceye işaret etmektedir. Çalışmamızın odak noktası, dizindir. İncelenen örneklerden başka, konu ile ilgili derlenen bütün veriler de belirli bir yöntem içinde bir araya getirilmiş, böylece çalışmaya bütünlük kazandırılmıştır..

(10) VI. Çağdaş Türkiye Türkçesinde karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler ve çağdaş Çincedeki benzer ikilemelerin olabildiğince karşılaştırılarak incelendiği bu çalışmada, her iki dilde de, gerek kuruluş, gerekse kullanım bakımından karşıt anlamlı ikilemelerin benzer yönlerinin bulunduğu gösterilmiştir. Çağdaş Türkiye Türkçesinde aynı sözcük grubundan, karşıt anlamlı biçim birimleriyle (morfemlerle) paralel olarak kurulan karşıt anlamlı ikilemeler üzerinde durulmuş, çağdaş Çincede benzer ikilemeler de karşılaştırmalı biçimde incelenmiştir. Konu, sözcük türü, yapı ve kuruluş bakımından, ikilemeyi kuran sözcüklerle ikileme arasındaki anlamsal ilişki ele alınmış, ayrıca yapı bilgisi, anlam ve ses bilgisi bakımlarından sözcüklerin dizilişi saptanmaya çalışılmıştır. İmla sistemi bakımından Türk dili fonetik alfabesiyle bilinirken Çin dili ise resim yazı veya kavramsal yazı özelliğiyle tanınır. Çincede karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemelerin telaffuzunu belirtmek üzere Uluslararası Fonetik Alfabe (International Phonetic Alphabet, IPA)’den yararlanılmıştır. Bu çalışmanın gerçekleşmesi sürecinde yakın ilgisini esirgemeyen Chengchi Üniversitesi Yabancı Diller Fakültesi Dekanı ve Türk Dili ve Kültürü Bölümü Başkanı Sayın Prof. Dr. Nai-Ming YU’ye şükranlarımı sunuyorum. “Türkçedeki İkileme Olayları ve Çince İkilemelerle Karşılaştırmalar” başlıklı çalışmasıyla bana ilham kaynağı olan ve bu çalışmam boyunca desteğini ve önerilerini benden esirgemeyen Chengchi Üniversitesi Türk Dili ve Kültürü Bölümü’nden Sayın Prof. Dr. Ahmet Chi-Huei HUANG’a sonsuz teşekkürlerimi sunmak istiyorum. Yine, akademik çalışmalarımın başından beri bana yol gösteren ve beni destekleyen, saygıdeğer hocalarım, en başta, Ankara Üniversitesi’nden Prof. Dr. Hamza.

(11) VII. ZÜLFİKAR, Chengchi Üniversitesi’nden Prof. Dr. Uğur Hsing-Tung WU, Doç. Dr. Ayten Ling-Ling KAO, Doç. Dr. Hasan Shih-Kang PENG’e; Çince sözcüklerin telaffuzunu belirtmek için Uluslararası Fonetik Alfabeyi kullanmamı öneren değerli dostum Ming-te CHANG’a; örnek cümleler bulmama yardımcı olan Araş. Gör. Dr. Cafer GÜLER’e ve Oğuz Yao-Kai Chi’ye; değerli arkadaşlarım Yard. Doç. Dr. Pelin Pei-Lin Lİ’ye, Canan Wen-Ling KAO ve S. İmge AZERTÜRK’e de gönül borcum vardır. Ayrıca çalışmamın oluşturulmasına yardımcı olan Yard. Doç. Dr. Murat KÜÇÜK’e; çalışmamı önerileriyle yönlendiren Sayın Doç. Dr. Nihayet ARSLAN ve Dr. Fahrettin ARSLAN’a teşekkür etmeyi bir borç biliyorum. Şu anda isimlerini tek tek sayamadığım ama hatıralarını kalbimde yaşattığım tüm büyüklerimi ve küçüklerimi saygı ve sevgiyle anıyorum. Akademik ve özel hayatım boyunca hep yanımda olan sevgili aileme de içtenlikle teşekkür ediyorum. Taipei, Şubat 2011 Lan-ya TSENG.

(12) VIII.

(13) IX. İŞARETLER VE KISALTMALAR -. : Hem fiil kökü, fiil köküne gelen yapım eki, -mak/-mek eki için hem de hece ayrımını göstermek için kullanılmıştır. + : İsim kökü, isim köküne gelen ek. [ ] : Parantezin içinde Çince sözcüğün telaffuzu Uluslararası Fonetik Alfabeyle belirtilmiştir. ‘ ’ : Örnek ikilemeler için kullanılmıştır. “ ” : Örnek cümleler için kullanılmıştır. a.g.e. : Adı geçen eser. AKDTYK : Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Alm. : Almanca AP : Ali Püsküllüoğlu, Türkçe Sözlük, 1. bs., Yapı Kredi Yay., İstanbul 1995. ask. : askerlik A.Ş. : Anonim Şirket(i) AÜ : Ankara Üniversitesi Bas. : basımevi Bkz. : Bakınız bs. : baskı, basım, basılış C. : cilt DTCF : Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi e. : edat ekon. : ekonomi esk. : eskimiş f. : fiil Fr. : Fransızca.

(14) X. gr. GTS haz. I. Dizin. : : : :. II. Dizin : İng. is. mat. MEB M.Ö. öz. s. S. sf. sp. TAE TDAYB TDK TİS. : : : : : : : : : : : : : :. TS. :. TTK Üniv. vb.. : : :. gramer, dil bilgisi TDK, Güncel Türkçe Sözlük (http://www.tdk.gov.tr) hazırlayan Çağdaş Türkiye Türkçesinde Karşıt Anlamlı Sözcüklerle Kurulan İkilemeler Dizini Çağdaş Çincede Karşıt Anlamlı Sözcüklerle Kurulan İkilemeler Dizini İngilizce isim matematik Millî Eğitim Bakanlığı Milattan önce özel sayfa sayı sıfat spor Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten Türk Dil Kurumu Necmi Akyalçın, Türkçe İkilemeler Sözlüğü (Tanıklı), Anı yay., Ankara 2007. TDK, Türkçe Sözlük, 10. bs., AKDTYK, TDK Yay., Ankara 2005. Türk Tarih Kurumu üniversite(si) ve benzeri.

(15) XI. VH Yay. yy. zf. zm.. : Vecihe Hatiboğlu, İkileme, TDK Yay., AÜ. Bas., Ankara 1971. : yayın : yüzyıl : zarf : zamir.

(16) XII.

(17) GİRİŞ.

(18)

(19) 3. GİRİŞ 1. Türkçe ‘İkileme’ Terimi ile Terimin Çince Karşılığı Türkçede ‘anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek ve kavramı zenginleştirmek amacıyla, aynı sözcüğün tekrar edilmesi veya anlamları birbirine yakın yahut karşıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki sözcüğün yan yana kullanılması’na ‘ikileme’ denilir. 1 Bu tanımla ikileme, Çincede birçok kavramı içerdiği gibi, şu karşılıklara denk gelen anlamları da kapsar: 1) ‘Aynı sözcüğün tekrarıyla yapılan ikilemeler’ kapsamında, ‘疊字 [ tie2 ts4] ’ terimi; Örneğin ‘yavaş yavaş’ anlamında olan ‘ 緩緩 [xuan 3 xuan 3 ] ’ gibi. 2) ‘Sesleri birbirini andıran ikilemeler’ için ‘聯緜詞 [lian2 mian2 ts2]; ardışık sözcükler’ terimi; Bu ardışık sözcükler dört gruba ayrılır: a) ‘ 雙聲 [ ua1 1]; ikilemeyi kuran sözcüklerin ünsüzleri aynı olan’, b) ‘疊韻 [ tie2 yn4 ]; ikilemeyi kuran sözcüklerin ünlüleri aynı olan’, c) ‘ 非雙聲疊韻 [ fei1 ua1 1 tie2 yn4]; ikilemeyi kuran sözcüklerin ne ünsüzleri ne de ünlüleri aynı olan’ ve. 1. Vecihe Hatiboğlu, İkileme, s. 9.

(20) 4. d) ‘雙聲兼疊韻 [ ua1 1 tian1 tie2 yn4]; ikilemeyi kuran sözcüklerin hem ünsüzleri hem de ünlüleri aynı olan’. 2 ‘Sanki’ anlamında olan ‘ 彷彿 [ fa 3 fu 2 ] ’, ‘coşkunluk’ anlamındaki ‘ 洶湧[ yu 1 yu 3 ] ’, ‘papağan’ anlamındaki ‘ 鸚鵡 [ i 1 u 3 ] ’ ve ‘alışveriş’ anlamında olan ‘ 買賣 [ mai 3 mai 4 ] ’ bu gruplara dair birer örnektir. 2) ‘Yakın anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler’ için ‘近義複詞 [ tin4 i4 fu4 ts2]’ terimi; Örneğin ‘önemli’ anlamındaki ‘ 重要 [tu 4 iau 4 ] ’; ‘durup dinlenmek’ anlamındaki ‘ 歇息 [ie 1 i 2 ] ’, bu tür ikilemelerden birkaçıdır. 4) ‘Eş anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler’ için ‘ 同義複詞 [ tu2 i4 fu4 ts2]’ terimi; ‘Duygu’ anlamında olan ‘ 情感 [ ti 2 kan 3]’; ‘arayıp taramak’ anlamında olan ‘ 尋覓 [ yn 2 mi 4 ] ’; ‘sevinmek’ anlamına gelen ‘ 喜悅[i 3 ye 4 ] ’ gibi. 5) ‘Karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler’ için ‘反義複詞 [ fan3 i4 fu4 ts2]’ terimi; Örneğin, hem ‘siyah beyaz’ anlamında hem de ‘ak kara’ anlamında olan ‘ 黑白 [ xei 1 pai 2 ] ’, ‘er geç’ anlamındaki ‘ 遲早 [ t 2 tsau 3 ] ’ ve ‘su seviyesinin yükselip alçalması’ anlamına gelen ‘ 漲落 [ ta 3 luo 4 ] ’, bu tür ikilemelerden birkaçıdır. 3 2. 3. 楊如雪。＜關於「聯綿詞」＞。《飛揚》。第 62 期 (2010 年 3 月 )：頁 2-8。竺家寧。《漢語詞彙學》。頁 21-29。 Chi-Huei Huang, Türkçedeki İkileme Olayları --Ve Çince İkilemelerle Karşılaştırmalar, s. 9-22..

(21) Giriş. 5. 2. ‘Karşıt Anlamlı Sözcüklerle Kurulan İkilemeler’in Tanımı ve Kapsamı İkileme (Fr. İng. Alm. hendiadyoin) adlı dil olayı için Türkçede değişik terimler kullanılmıştır: Atıf grubu 4 , ikizleme 5 , katmerleme 6 , ikiz kelime 7 , kelime ikilemesi 8 , tekrar 9 , çift kullanılış 10 , koşma takım 11 , ikileme 12 , ikizlenme 13 . 4 5. 6 7 8. 10 11 12. Tahsin Banguoğlu, Anahatlarile Türk Grameri, İstanbul 1940, s. 70. TDK, “Gramer (Kuralbilim) Terimleri”, Türk Dili, Türkçe-Fransızca Belleten, Seri II, S.1-2 (Sonkânun 1940), s. 63-72; Ahmet Cevat Emre, Türk Dilbilgisi, İstanbul 1945, s. 366; Mehmet Ali Ağakay, “İkizlemeler Üzerine”, Türk Dili, S.16 (Ocak 1953), s. 189-191; S.17 (Şubat 1953), s. 268-271; Kaya Bilgegil, Türkçe Dilbilgisi, 2. bs., İstanbul 1982, s. 162; Necip Üçok, Genel Dilbilim (Lengüistik), Ankara 1947, s. 62; Hasan Eren, “İkiz Kelimelerin Tarihi Hakkında”, DTCF Dergisi, C. VII, S. 2 (Haziran 1949), s. 283-286. TDK, Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara 1949. Osman Nedim Tuna, “Türkçede Tekrarlar”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. III, S.3-4, (31 Mart 1949), İstanbul 1949, s. 429-447; Muharrem Ergin, Türk Dili Bilgisi, İstanbul 1958, s. 654. Leylâ Karahan, Türkçede Söz Dizimi -Cümle Tahlilleri-, Ankara 1995, s. 26-28. Mecdut Mansuroğlu, Sultan Veled’in Türkçe Manzumeleri, İstanbul 1958. Tahsin Banguoğlu, Türk Grameri—Ses Bilgisi, Ankara 1959, s. 150; Tahsin Banguoğlu, Türkçe’nin Grameri, İstanbul 1974, s. 512. Vecihe Hatiboğlu, Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Ankara 1969; 4. bs., Ankara 1982; TDK, Türkçe Sözlük, Ankara 1974, 1983, 1988, 1998, 2005; Tahsin Banguoğlu, Türkçe’nin Grameri, İstanbul 1974, s. 512; Tahir Nejat Gencan, Dilbilgisi, 4. bs., Ankara 1979, s. 191; Berke Vardar (haz.), Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Ankara 1980; Berke Vardar (haz.), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1988; Osman Nedim Tuna, “Türkçede Sayıca Eş Heceli İkilemelerinde Sıralama Kuralları ve Tabii bir Ünsüz Dizişi”, TDAYB 1982-1983, Ankara 1986, s. 163-228;.

(22) 6. Vecihe Hatiboğlu’nun Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü adlı kitabında ‘İkileme’ başlığı altında şu bilgiler verilmiştir: 14 “(Fr.; İng.; Alm. Hendiadyoin) (Derl. koşma, koşuk, kelime koşması, eş deyim). Anlamı güçlendirmek için, aynı sözcüğün tekrar edilmesi veya anlamları birbirine yakın yahut karşıt olan ya da sesleri birbirini andıran sözcüklerin yan yana kullanılması: Yavaş yavaş, ağır ağır, tak tak, koşan koşana, kaçan kaçana, yığın yığın; çoluk çocuk, kap kacak, ufak tefek, aşağı yukarı, irili ufaklı, ileri geri; karma karışık, sandık mandık, kalem malem, defter mefter vb.” Ahmet Topaloğlu ise Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü adlı eserinde ikileme hakkında şu açıklamayı yapmıştır: 15 “(Osm. terkîb-i ihmâlî, mühmelât; Fr. hendiadyoin) Anlama güç katmak amacıyla kelimelerin veya bazı seslerin tekrarlanması; bu şekilde yapılan kelime öbeği. Başlıca dört çeşidi vardır: a) Aynı kelimenin tekrarıyla yapılanlar: harıl harıl, teker teker, yavaş yavaş, gide gide; b) Eş anlamlı ikilemeler: eğri büğrü, saçma sapan, ite kaka, çoluk çocuk 16 ; c) Karşıt anlamlı ikilemeler: iyi kötü, aşağı yukarı, içli dışlı, bata çıka; ç) Eklemeli ikilemeler: ev mev; deniz meniz, kötü mötü.”. 13 14 15 16. Ahmet Topaloğlu, Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, s.87. Zeynep Korkmaz, Gramer Terimleri Sözlüğü, s. 82-83. Mehmet Hengirmen, Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, s. 208-215. Doğan Aksan, Türkçenin Gücü, s. 65-69. Tahir Nejat Gencan, a.g.e., s. 193. Vecihe Hatiboğlu, Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, s. 70. Ahmet Topaloğlu, a.g.e., s. 87. Kanaatimizce ‘eğri büğrü’ ile ‘çoluk çocuk’, eş anlamlı ikileme değil, bir sözcük anlamlı ikilemedir; çünkü burada ‘büğrü’ ve ‘çoluk’ sözcükleri, anlamlı olan ‘eğri’ ile ‘çocuk’ sözcüklerinin gölgesi olarak anlamı güçlendirmeye yardımcıdırlar. (Bkz. VH, s. 59).

(23) Giriş. 7. Zeynep Korkmaz ise, konuyu ‘ikileme’ başlığı altında ele alarak şu bilgiyi vermektedir: 17 “(Alm. hendiadyoin; Fr. hendiadyoin; İng. hendiadyoin; Osm. terkib-i ihmâli, mühmelât) Aynı, yakın ya da zıt anlamlı iki veya daha çok kelimenin bir tek kelime gibi anlam göstermek üzere yanyana gelmesi; birer birer, delik deşik, köşe bucak, yalvarıp yakarmak, yorgun argın, düğün dernek, hısım akraba, boy pos endam vb. Cümlede anlamı güçlendirmek üzere kullanılan çeşitli kelime gruplarına göre ikilemelerin başlıca türleri şunlardır: a- Aynı kelimenin tekrarı ile kurulanlar: birer birer, teker teker, dinleye dinleye, dura dura, bekleye bekleye, göre göre vb. b- Eş veya yakın anlamlı kelimelerle kurulanlar: ev bark, belli başlı, bitip tükenmek, delik deşik, köşe bucak, yalvarıp yakarmak, düğün dernek, yalan yanlış, soy sop vb. c- Zıt anlamlı kelimelerle kurulanlar: bata çıka, düşe kalka, yaza çize, doğru yanlış, iyi kötü, az çok, üst baş, analı babalı, karı koca, yaz kış vb. Mehmet Hengirmen de ikilemeye ilişkin olarak şöyle bir tanım yapmıştır: 18 “İng. gemination, reduplication, hendiadyoin; Alm. Gemination, Verdoppelung, Reduplikation, Hendiadyoin; Fr. gémination, redoublement, réduplication, hendioayoin) Anlatımı daha güzel ve etkili bir duruma getirmek için aralarında ses benzerliği bulunan yakın, aynı ya da zıt anlamlı sözcüklerin yan yana kullanılması veya bu işlem sonucu ortaya çıkan sözcük grubu.”. 17 18. Zeynep Korkmaz, a.g.e., s. 82-83. Mehmet Hengirmen, a.g.e., s. 208..

(24) 8. Ali Püsküllüoğlu’nun hazırladığı Türkçe Sözlük’te ‘ikileme’ maddesi altında şu bilgiler verilmiştir: 19 “Anlamı güçlendirmek ereğiyle aynı sözcüğün art arda yinelenmesi, anlamları birbirine yakın ya da karşıt olan ya da sesleri benzeşen sözcüklerin art arda kullanılması.” Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan Türkçe Sözlük 20 ’te ise ikileme şöyle tarif edilmektedir: “Anlamı güçlendirmek için aynı kelimenin tekrarlanması, anlamları birbirine yakın, karşıt olan veya sesleri birbirini andıran kelimelerin yan yana kullanılması: Yavaş yavaş, irili ufaklı, aşağı yukarı gibi.” Necmi Akyalçın 21 , Türkçe İkilemeler Sözlüğü adlı eserinde ‘İkilemeler Üzerine’ başlığı altında ikilemelere ilişkin bazı çalışmaları sıralamış; çalışmasında bazılarının yinelemeleri bir tür ikileme olarak kabul ettiğine dikkat çekmiştir. Vecihe Hatiboğlu’nun “Aynı kökten değişik biçimde kurulan iki sözcüğün yan yana kullanılması kavramda ayrıca bir güç, bir pekiştirme sağlamadığından ikileme sayılmaz; bunlara kökteşleme denir. Örtü örtmek ütü ütülemek, yazı yazmak, yemek yemek ve benzerleri ikileme değildir” yargısını benimseyerek, o da bu tür yapıları ikileme olarak değerlendirmeye almadığını belirtmiştir. Karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemelerin önde gelen özelliği, hiç şüphesiz, anlamları birbirine karşıt olan sözcüklerin yan yana kullanılmasıdır. Ayrıca ikilemenin oluş, imla, ses, sözcük türü,. 19 20 21. Ali Püsküllüoğlu, Türkçe Sözlük, s. 792. TDK, Türkçe Sözlük, s. 948. Necmi Akyalçın, Türkçe İkilemeler Sözlüğü (Tanıklı), s. 1-7..

(25) Giriş. 9. yapı ve cümle bilgisi bakımından da belirli özellikler taşıdığı görülür. Karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemelerin özellikleri şöyle sıralanabilir: 1) Anlamları birbirine karşıt olan sözcüklerin ayrı ayrı yazılması; ‘Ölüm kalım’, ‘irili ufaklı’, ‘er geç’, ‘şu bu’, ‘dala çıka’, ‘ister istemez’ örneklerinde görüldüğü gibi karşıt anlamlı iki sözcükle ikileme kurulmuştur. Fakat ‘altüst’, ‘alışveriş’, ‘kocakarı’, ‘gelgit’, ‘indibindi’ sözcüklerine bakıldığında, iki karşıt anlamlı sözcükten oluşmasına rağmen bitişik yazıldığı için tek bir sözcük olarak sayılmakta, dolayısıyla ikileme kategorisine girmemektedirler. İkileme olarak kurulmuş olmakla birlikte tek bir anlam kazanmışlardır. Çincede ise sözcüklerin yazılış özelliğinden dolayı bütün sözcükler ayrı yazılır. Örneğin ‘mesafe, uzaklık’ anlamında olan ‘ 遠近 [yan 3 tin 4]’; ‘hayatta kalma ya da ölüm’ anlamında olan ‘ 生死 [  1 s 3]’; ‘er geç, önünde sonunda’ anlamında olan ‘ 遲早 [ t 2 tsau 3]’ gibi. 2) İkilemelerin çoğu kez iki sözcükten oluşması, üç sözcükle kurulan ikilemelerin çok nadir görülmesi; Türkçede üç sözcükle kurulup karşıtlık gösteren ikileme olarak sadece iki örneğe rastlanır; ‘ölüp ölüp dirilmek’ ve ‘gidip gidip gelmek’. Çincede üç sözcükle ikileme kurulmazken ‘büyük küçük ayırt etmeden’ anlamında olan ‘ 大大小小.

(26) 10. [ ta 4 ta 4 iau 3 iau 3]’ ile ‘gerçek olup olmadığını kestirmek güç’ anlamında olan ‘ 真真假假 [ tn 1 tn 1 tia 3 tia 3]’ örneklerinden de anlaşıldığı gibi, anlamları birbirine karşıt olan sözcüklerin her ikisinin de tekrarıyla bir ikileme kurulduğu görülür. 3) Anlamları birbirine karşıt olan sözcüklerin arasına bir başka sözcük ya da noktalama işaretinin girmemesi; Örneğin ‘er geç’, ‘in cin’ ve ‘uzaktan yakından’ gibi ikilemelerin içine eğer bir başka sözcük girip ‘er veya geç’, ‘in misin cin misin’, ‘uzaktan veya yakından ilgisi’ şekline dönüşürse artık ikileme sayılmaz. Çincedeki durum da aynıdır; eğer birbirine karşıt anlamlı sözcüklerin arasına bir başka sözcük girerse artık ikileme sayılmaz, anlamı da başka olur. Örneğin ‘ 大小 [ ta 4 iau 3]’ ikilemesinin içine ‘veya’ anlamında olan ‘ 或 [ xuo 4]’ bağlacı dahil edilirse, anlamı somutlaşıp ‘büyük veya küçük’ anlamına gelir. 4) İkilemeyi kuran sözcüklerin aynı sözcük türünden olması, yani sözcüklerin her ikisinin de isim, sıfat, zarf, zamir ya da fiil olması; ‘İn cin yok’; ‘acı tatlı günler’; ‘az çok bilmek’; ‘sen ben davası’ ; ‘yatın kalkın dua edin’ gibi. ‘Çok az’ ve ‘ölü doğum’ ise, ilk bakışta iki sözcüğün anlamları birbirine karşıt olup ayrı ayrı yazılmışsa da farklı sözcük türünden oldukları için ikileme değillerdir. ‘Çok az’daki ilk kelime zarf, ikincisi ise sıfattır; ‘ölü doğum’daki ilk sözcük.

(27) 11. Giriş. sıfat, ikincisi nitelemektedir.. de. isimdir;. yani. ilk. sözcük. ikincisini. Çincede de benzer durum söz konusudur: ‘ 正誤 [t 4 u 4 ] ’ örneğinde olduğu gibi ilk sözcüğün esas anlamı ‘doğru’ olup öbürü ‘yanlış’ anlamında olduğu hâlde iki sözcük birleşince ilk sözcük artık fiil görevinde olup ‘düzeltme’ anlamını taşır, ‘ 正誤 [t 4 u 4 ] ’ da ‘hatayı düzeltme’ anlamına gelir. 5) İkilemenin onu kuran sözcüklerin anlamsal ilişkisi bakımından ‘tamamen karşıt anlamlı olan ikilemeler’ ile ‘tam karşıt anlamlı olmayan ikilemeler’ olmak üzere iki gruba daha ayrılabilmesi; Türkçede ‘iyi kötü’ ile ‘var yok’; Çincede ‘işin doğrusu ile yanlışı’ anlamına gelen ‘ 是非 [  4 fei 1 ] ’ ile asıl anlamları ‘su’ ile ‘ateş’ olan ‘ 水火 [ uei 3 xuo 3 ] ’, birbirine tam karşıt anlamlı olan ikilemelerden birkaç örnektir. Fakat Türkçede ‘şu bu’, ‘kurt kuş’, ‘evli bekâr’ ile ‘yazçiz-’; Çincede ‘sen’, ‘ben’ zamirlerinin birleşmesiyle kurulan ‘ 你我 [ ni2 uo3]’, ‘hükûmet ile halk’ anlamına gelen ‘ 朝野 [ tau2 ie3]’ ile ‘Kamerî takvimde ayın ilk günü ile on beşinci günü’ anlamındaki ‘ 朔望 [ uo4 ua4]’, ikilemelerini kuran sözcükler tam karşıt anlamlı olmadığı için ‘birbirinin tam karşıtı olmayan’ ikilemelerdir. 6) İkilemeyi kuran sözcük kökü veya gövdesinin ya hiç ek almayıp yalın kalması ya da aldığı ek sayısının eşit olması; ‘Öteden beri’, ‘içi dışına çıkmak’ ve ‘varlıkta darlık çekmek’ örneklerinde görüldüğü gibi karşıt anlamlı sözcükler.

(28) 12. yan yana kullanılıp sözcük türleri de aynı olmasına rağmen aldıkları ek bakımından farklı oldukları için ikileme niteliği taşımazlar. Bu, Türkçeye özgü bir niteliktir; Çince ek alan bir dil olmadığı için ek sayısı ve niteliği söz konusu olmaz. 7) İkilemeyi kuran sözcüklerin cümle içinde görevlerinin aynı olması; “Evin altını üstüne getirmişsiniz” sözünden karşıt anlamlı olan iki kelimenin aldığı ek sayısı eşit olmasına rağmen biri nesneyken diğeri ise tümleç görevindedir. Çincedeki durum da Türkçeye benzer: Çincede bazı dört sözcüklük deyimler anlamları birbirine karşıt iki tane ikilemeden oluşur. Fakat bu tür deyimlerden bazılarında karşıt sözcüklerin cümle içindeki görevinin değişmiş olmasından dolayı ikileme niteliğinin artık kaybolduğu görülür. Örneğin, ‘ 興廢 [ i 1 fei 4]’ ve ‘ 存亡 [ tsun 2 ua 2]’ aslında ‘bayındırlık (mamuriyet) ya da haraplık (harabiyet)’, ‘yaşama ya da ölme’ anlamında olan birer ikilemedir; ‘ 興廢存亡 [ i 1 fei 4 tsun 2 ua 2]’ olarak birleşince birinci ve üçüncü sözcüğün görevi fiile dönüşerek deyim ‘yozlaşmış olanı yeniden canlandırmak’ anlamına gelir. 8) Anlamları birbirine karşıt olan sözcüklerin belirli bir düzene göre ikilemeyi kurması, hatta dizilişlerinin kalıplaşmış olması; Örneğin ‘nedenli nedensiz’, ‘ucuz pahalı’, ‘var yok’ ifadeleri ters dizilemez. Çünkü bu tür ikilemelerin bazılarında yapı bilgisi bakımından olumluluk eki alan sözcük önde,.

(29) Giriş. 13. olumsuzluk eki alan sözcük ise sonda bulunur. (‘nedenli nedensiz’, ‘ister istemez’, ‘tanıdık tanımadık’ gibi.) Bazılarında ise hece sayısı az olan önde çok olan sonda bulunur. (‘ucuz pahalı’, ‘allı yeşilli’, ‘arz talep’ gibi.) Çincede durum aynıdır: Bu tür ikilemelerden çoğunda iki sözcük ters dizilirse ikileme niteliği kaybolur, çünkü kalıplaşmış belirli bir düzene sahiplerdir. Örneğin ‘erkek(ler) ve kadın(lar)’ anlamında olan ‘ 男女 [ nan 2 ny 3]’, ‘soğuk veya sıcak; başkalarının davranışında görülen soğukluk ya da sıcaklık’ anlamında olan ‘ 冷暖 [ l 3 nuan 3]’ ikilemeleri gibi kelimeler eğer ters dizilirse anlaşılmaz olduğu gibi ikileme de sayılmaz. 9) Hem çağdaş Türkiye Türkçesinde hem de çağdaş Çincede bazı ikilemelerin sırasının değişerek dizilmesi ve dolayısıyla meydana gelen anlam farklılaşması; Örneğin Türkçede ‘gide gele’ ile ‘gele gide’; ‘giden gelen’ ile ‘gelen giden’ olarak iki türü dizilen ikilemelerin anlamları birbirinden farklıdır. 22 Çincede bu tür iki dizilişli olan ikilemeler Türkçedekine göre sayıca daha azdır. Bazen ‘ 死生 [s 3  1 ] ’ ile ‘ 生死 [  1 s 3 ] ’ gibi anlamları birbirinden farklı olan ikilemeler bulunsa da ‘ 浮沉 [ fu 2 tn 2 ] ’ ile ‘ 沉浮 [tn 2 fu 2 ] ’ gibi anlamları birbirine benzer olan ikilemeler de mevcuttur. 23. 22. 23. Ayrıntılı bilgi için “I. Çağdaş Türkiye Türkçesinde Karşıt Anlamlı Sözcüklerle Kurulan İkilemeler Dizini”ne (= I. Dizin, 116, 130) bakılabilir. Bkz. “II. Çağdaş Çincede Karşıt Anlamlı Sözcüklerle Kurulan İkilemeler Dizini” (= II. Dizin), 096, 114; 026, 206..

(30) 14. 10). İkilemeyi kuran iki sözcüğün de anlamlı olmasından dolayı ikisinin de tek başına kullanılabilmesi; ‘Dost düşman’, ‘iyi kötü’, ‘gerekli gereksiz’, ‘sen ben’, ‘içeri dışarı’, ‘gelir geçer’, ‘duyduk duymadık dememek’ örneklerinde görüldüğü gibi ikilemeyi kuran her iki sözcük de tek başına kullanılabilmektedir. Ancak ‘çoluk çocuk’, ‘yırtık pırtık’; ‘kayıp mayıp’, ‘örtü mörtü’ örneklerinde ise sadece bir sözcük anlamlı, öbürü ise anlamsız olduğundan tek başına kullanılamaz. Hatta ‘pırıl pırıl’, ‘cayır cayır’, ‘ıvır zıvır’ gibi ses yansımalı sözcüklerin ikisi de yalnız kullanılmaz, ancak birleşerek anlam kazanırlar. Çincede durum Türkçeye benzer. Örneğin ‘sanki’ anlamında olan ‘ 彷彿 [ fua 3 fu 3]’, ‘şimşek sesi; patlama sesi ya da makineden çıkan ses’ anlamında, ses yansımalı sözcük olan ‘ 轟隆 [ xu 1 lu 2]’ de tek başına anlamsız kalır, mutlaka birleşerek anlam kazanan örneklerdendir.. 11). Çincede ikilemeyi kuran sözcüklerden biri ‘破音字 [puo4 in1 ts4]; yazılışı aynı, fakat telaffuzu farklı olan kelime’ olursa, telaffuzuyla anlamının ayırt edilebilmesi; Örneğin yazılışı ‘ 哀樂 ’ olup telaffuzu [ ai 1 l 4] olduğunda, ‘insanlardaki duygulardan üzüntü ve sevinç; hüzünlü sevinç’ anlamına gelip karşıt anlamlı ikileme olduğu hâlde, telaffuzu eğer [ ai 1 ye 4] olursa hem anlamı ‘üzüntülü müzik’ olarak değişir, hem de sözcük türü farklılaştığı için karşıt anlamlı ikileme niteliği kaybolmuş olur. ‘ 朝 ’ da ‘破音字 [puo4 in1 ts4]’ türünden bir ikilemedir: Hem [ tau 1] telaffuzuyla ‘sabah’ anlamına gelerek ‘ 朝夕 [ tau 1 i 4]; sabah ve akşam; çok kısa.

(31) 15. Giriş. bir süre içinde’, ‘ 朝暮 [ tau 1 mu 4]; gece gündüz’ ikilemeleri oluşur, hem de [ tau 2] telaffuzuyla ‘hükûmet’ anlamına gelerek ‘ 朝野 [ tau 2 ie 3]; hükûmet ile halk’ ikilemesinde yer alır. ‘Karşıt Anlamlı Sözcüklerle Kurulan İkilemeler’in Tanımı Yukarıda sıralanan özelliklere dayanarak karşıt sözcüklerle kurulan ikilemeler şu şekilde tanımlanabilir:. anlamlı. Karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler, bir duygu, düşünce, olay ya da olguyu daha etkili ifade etmek, anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek veya kavram kullanımını zenginleştirmek gibi muhtelif amaçlarla, aralarında ses benzerliği bulunan karşıt anlamlı sözcüklerin bir tek sözcük gibi anlam taşımak üzere yan yana kullanılmasıdır. Örneğin, iyi kötü, az çok, karı koca, ileri geri, gece gündüz; yazıp çizmek, düşe kalka, olur olmaz, tanıdık tanımadık gibi. Bu tür ikilemelerin ana hatlarıyla şu özellikleri içerdiği söylenebilir: 1- Karşıt anlamlı iki sözcüğün bitişik değil, ayrı ayrı yazılması; 2- Genellikle iki sözcükten oluşması, üç sözcükle kurulan ikilemeye nadiren rastlanması; 3- Karşıt anlamlı sözcüklerin arasına bir başka sözcük ya da herhangi bir noktalama işaretinin girmemesi; 4- İkilemeyi kuran sözcüklerin aynı sözcük türünden olması; yani her ikisinin de isim, sıfat, zarf, zamir ya da fiil olması; 5- İkilemenin --onu kuran sözcüklerin anlamsal ilişkisi bakımından-- ‘tamamen karşıt anlamlı olan ikilemeler’ ile ‘tam.

(32) 16. karşıt anlamlı olmayan ikilemeler’ olmak üzere iki gruba daha ayrılabilmesi; 6- İkilemeyi kuran sözcük kökü veya gövdesinin ya hiç ek almayıp yalın kalması ya da aldığı ek sayısının eşit olması; 7- İkilemeyi kuran sözcüklerin cümle içinde görevlerinin aynı olması; 8- Anlamları birbirine karşıt olan sözcüklerin belirli bir düzene göre ikilemeyi kurması, hatta dizilişlerinin kalıplaşmış olması; 9- Hem çağdaş Türkiye Türkçesinde hem de çağdaş Çincede bazı ikilemelerin sırasının değişerek dizilmesi ve dolayısıyla meydana gelen anlam farklılaşması; 10-. İkilemeyi kuran iki sözcüğün de anlamlı olmasından dolayı, ikisinin de tek başına kullanılabilmesi; (diğer ikilemelerden farklı olan bir özellik). 11-. Çincede ikilemeyi kuran sözcüklerden biri, ‘yazılışı aynı, fakat telaffuzu farklı olan sözcük’ anlamına gelen ‘破音字 [puo4 in1 ts4]’ olursa, telaffuzuyla anlamının ayırt edilebilmesi; (Çinceye özgü bir özellik). Karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler konusunun kapsamı geniştir. Örneğin lehçelerde, ağızlarda ve konuşma dilinde bu mesele derinlemesine ele alınabilir. Bu çalışma kapsamında, esas itibariyle çağdaş Türkiye Türkçesinde yer alan karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler ele alınmış ve çağdaş Çincedeki bu tür ikilemelerden bazıları da karşılaştırmalı bir yaklaşımla değerlendirilmiştir..

(33) Giriş. 17. 3. Türkiye Türkçesinde ‘Karşıt Anlamlı Sözcüklerle Kurulan İkilemeler’in Tarihçesine Kısa Bir Bakış Türkçede karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemelerin varlığına ve kullanımına dair bilgiler oldukça eskidir. Örneğin, Talat Tekin, Orhon Yazıtları: Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk adlı eserinde, Türk dilinin en eski yazılı belgelerinden biri olarak tanınan, 8. yüzyıla ait olan bu yazıtlarda bulunan ‘ikilemeler’ hakkında şu bilgiyi vermektedir: “Orhon yazıtları dilinde (ve genellikle Eski Türkçede) anlatımı güçlü ve etkili kılan, güzelleştiren öğelerin başında eş, yakın ya da karşıt anlamlı ikilemeler, onların sıkça kullanımı gelir. Türkçe bu en eski döneminde de ikilemeler bakımından gerçekten çok zengindir ve bunların çoğunda da ses tekrarı, yani alliteration vardır.” 24 Yazar, Orhon yazıtlarından karşıt anlamlı ikilemelere dair şu örnekleri tespit etmiştir; āçsık tosık (acıkma doyma)”, “için taşın (içini dışını)”, “tünli künli (geceli gündüzlü)”. 25 1069’da Karahanlılardan Balasagun’lu Yusuf Has Hâcib tarafından kaleme alınan Kutadgu Bilig adlı eserde de karşıt anlamlı ikileme örneklerine rastlanmaktadır: “Kaz, ördek, kugu, kıl kalıkıg tudı, kakılayu kaynar yokaru kodı. (Kaz, ördek, kuğu, yaban ördeği gökü kapladı, Ötüş bağırtısıyle yukarı aşağı kaynaşıyorlar.)” 26 “Kamug edgü isiz Bayat hükmi bil, Bayatka ınangıl, Anıŋ tapgı kıl. (Bütün iyilik kötülükleri Tanrı hükmü bil, Tanrıya inan, Onun kulu. 24 25 26. Talat Tekin, Orhon Yazıtları: Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk, s. 15-16. Talat Tekin, a.g.e., s. 16. A. Dilâçar, 900. Yıldönümü Dolayısıyla Kutadgu Bilig İncelemesi, s. 73, 76..

(34) 18. ol.)” 27 “Ataŋı anaŋı sevindür, tapın, Yanut birge tapguŋ, tümen miŋ asıg. (Atanı ananı sevindir, onlara hizmet et, Karşılık verir hizmetin, onbinlerce fayda.)” 28 Türk dilinin ilk sözlüğü olan, 1072’de Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan, Divanü Lûgat’it Türk’te de karşıt anlamlı ikilemeler bulunmaktadır. Gülsel Sev, “Divanü Lûgat’it Türk’te İkilemeler” adlı yazısında karşıt anlamlı ikilemelere ilişkin olarak şu örnekleri vermiştir; ‘kelişlig barışlıġ (gelişli gidişli yer, konuk odası) ew’, ‘Tün kün (gece gündüz) turup yıġlayu’, ‘atası anası (atası anası) açıġ alımla yese oġlı ķızı (oğlu kızı) tışı ķamar’, ‘Ajun tüni kündüzi (gece gündüzü) yelkin keçer’, ‘Olar ikki tawar satışġan alışġanlar ol (mal alıp satanlar)’, ‘ol maŋa kelişdi barışdı (gelip gitti)’, ‘ık akun bėrim (alacak verecek) birle saşturdı’, ‘ķırķ yılķa tegin bay çıġay (zengin yoksul) tizlünür’, ‘Erkek tişi (erkek dişi) uçruşur’. 29 Türk Halk Edebiyatı’ndan olan Aşık Veysel’den de bir örneğe rastlanmaktadır: “İki kapılı bir handa / Gidiyorum gündüz gece” 30 Orhan Pamuk, Nobel ödülü kazanan Benim Adım Kırmızı adlı eserinde de karşıt anlamlı ikilemeler kullanmıştır. “Belki de, bütün gücünü savaşlarda adam öldürerek, ganimet toplayarak tükettiği için, 27. 28. 29 30. A, Dilâçar, a.g.e., s. 93. Eserdeki çeviri yazısı aslında ‘iyilik ve kötülükleri’ biçimindedir; bunu çevirmenin imla tasarrufu olduğunu düşündüğümüz için özgün metinde gibi bağlaçsız olarak gösterdik. A, Dilâçar, a.g.e., s. 112. Eserdeki çeviri yazısında ‘Atanı, ananı’ olarak yer almıştır. Ancak burada özgün metne bakılarak virgülsüz biçim tercih edilmektedir. Gülsel Sev, “Divanü Lûgat’it Türk’te İkilemeler”, Türk Dili, S.634 (Ekim 2004), s. 497-510. Mehmet Hengirmen, Türkçe Dilbilgisi, s. 411..

(35) 19. Giriş. bana belli belirsiz kan kokar gibi gelirdi, ama evde hanım gibi yumuşacık ve sakin dururdu.” 31 “Belki de Frenk üstatlarının usülleri gizlice açıkça taklit edilsin isteyen Eniştem ona bir rakip olduğu için.” 32 “İstanbul’un sokaklarında döne kıvrıla, ine çıka ilerler...” 33 gibi. Çin dilinde en eski şiir antolojisi (M.Ö.11.-6.yy.) olarak tanınan 詩經 [1 ti1] adlı eserden ilk şiiri ve en eski aşk şiiri olan “周南 ·關雎 [tou1 nan2·kuan1 ty1]” adlı parçada da karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler bulunmaktadır. Şiir şöyledir: “關關雎鳩，在河之洲。窈窕淑女，君子好逑。參差荇菜，左右流之。窈窕淑女，寤寐求之。求之不得，寤寐思服。悠哉悠哉！輾轉反側。參差荇菜，左右采之。窈窕淑女，琴瑟友之。參差荇菜，左右芼之。窈窕淑女，鐘鼓樂之。 ”. 34. Şiirin anlamı şöyledir: “Su kuşlarının ‘關關 [kuan1 kuan1]’ diye seslenerek geçtiği dere ortasındaki kumsalda çok narin, güzel ve ağırbaşlı bir kız görünür; ben, erdemli biri olarak ona âşık olurum. Kızın peşinden koşmak gerekir. Kızın toplamakta olduğu ‘荇 [i4]’ sebzelerinin sapları uzunlu kısalıdır ki o da sağa sola doğru eğilerek uygun olanı arar. Narin, ağırbaşlı güzele âşık olurum, uyur uyanık hep onu düşünürüm, peşinden koşarım. Peşinden koşarım da kızın gönlünü alamam, uyur uyanık hep onu düşünürüm. Gece boyunca kaygılı kaygılı, onu ikna etmeyi düşünürüm, taşınırım. Su 31 32 33 34. Orhan Pamuk, Benim Adım Kırmızı, s. 55. Orhan Pamuk, a.g.e., s. 73. Orhan Pamuk, a.g.e., s. 146. 韓崢嶸。《詩經譯注》。台北：建安， 1977，頁 1-2。.

(36) 20. kenarındaki uzunlu kısalı ‘荇 [i4]’ sebzelerini toplayanlar sağa sola doğru eğilerek uygun olanı alırlar. Narin, ağırbaşlı güzeli, kanun gibi çalgılarla karşılamak gerekir. Su kenarındaki uzunlu kısalı ‘荇 [i4]’ sebzelerini toplayanlar sağa sola doğru eğilerek uygun olanı seçip alırlar. Narin, güzel ve ağırbaşlı kızı davul zurnayla almayı isterim.” Tahminen M.Ö. 5. yy. başlarında derlenmiş olan, Konfüçyüs’un öğrencileriyle yaptığı konuşmaları içeren 論語 [lun 2 y 3 ] adlı eserinin Türkçe çevirisi olan ve Millî Eğitim Bakanlığı tarafından yayımlanan “Konuşmalar - Konfüçyüs” adlı kitabında da karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemelere rastlanmaktadır. 35 İlgili örnek cümleler şöyle sıralanabilir: (1) 子在川上，曰：「逝者如斯夫？不舍晝夜。」（子罕第九） “Üstat bir ırmağın kıyısında duruyordu; dedi ki: ‘Gece gündüz, durmadan, tükenmeden akıp gidiyor!’ (9. Bölüm ‘Üstadın Seyrek Olarak Ele Aldığı Konular’)” 36 (2) 有子曰：「禮之用，和為貴，先王之道，斯為美，小大由之；有所不行，知和而和，不以禮節之，亦不可行也。」 (學而第一 ) “Filozof Yu dedi ki: ‘Törenleri yerine getirirken düzenin değeri vardır. Eski kralların gösterdiği yolda, bu en üstün bir nitelikti. Büyük küçük işlerde biz bu yolu izledik. Bununla birlikte, bu her zaman yapılamamıştır. Bu düzen bilinirse, her şey yoluna girer; ama bu, yine törelerle düzenlenmezse hiçbir şey yolunda gitmez.’ (1. Bölüm ‘Öğrenmek’)” 37 35 36 37. Egemen Berköz (Haz.), Konuşmalar-Konfüçyüs, 1. bs., MEB Yay., Çağdaş Matbaacılık Yayıncılık Ltd. Şti, 2000. (http://ekitap.kolayweb.com/) Egemen Berköz (Haz.), a.g.e., s. 19-20. Egemen Berköz (Haz.), a.g.e., s. 5-6..

(37) Giriş. 21. (3) 司馬牛憂曰：「人皆有兄弟，我獨亡！」子夏曰：「商聞之矣：『死生有命，富貴在天。』君子敬而無失，與人恭而有禮，四海之內，皆兄弟也。君子何患無兄弟也？」（顏淵第十二） “Ssu-ma Niu, kaygıyla dedi ki: ‘Herkesin erkek kardeşleri var, yalnızca benim yok.’ - Tzu-hsia ona dedi ki: ‘Şunu işittim: ölüm ve yaşam, göğün buyruğudur. Varsıllık ve onursa, yazgının işidir. 'Üstün insan' hep saygı görür ve başarısızlığa uğramazsa, başkalarına saygılı olur ve törelere bağlı kalırsa, bütün dünyada herkes onun kardeşi olur. 'Üstün insan', kardeşleri olmadığı için neden üzüntü duysun?’ (12. Bölüm ‘Yen Yüan’ )” 38 (4) 子路從而後，遇丈人以杖荷蓧。子路問曰：「子見夫子乎？」丈人曰：「四體不動，五穀不分，孰為夫子？」植其杖而芸。子路拱而立，止子路宿，殺雞為黍而食之，見其二子焉。明日，子路行以告。子曰：「隱者也。」使子路反見之，至則行矣。子路曰：「不仕無義。長幼之節，不可廢也；君臣之義，如之何其廢之？欲潔其身而亂大倫。君子之仕也，行其義也。道之不行，已知之矣！」（微子第十八） “Tzu-lu, Konfüçyüs'ün arkasında gidiyordu. Omzunda, bir sırığa bağlı ot dolu bir bambu sepeti taşıyan yaşlı bir adama rastladı. Tzu-lu ona dedi ki: "Üstadımı gördünüz mü?" Yaşlı adam, "Senin dört organın toprağa alışık değil. Beş tür buğdayı da ayırt edemezsin. Senin Üstadın kim?" Bunun üzerine, sepetini yere bıraktı. Otları ayıklamaya başladı. - Tzu-lu kollarını göğsüne kavuşturup önünde durdu. - Yaşlı adam, Tzu-lu'yu geceyi evinde geçirmesi için alıkoydu. Tavuk kesti ve darı sundu; iki oğluyla da tanıştırdı. - Ertesi gün 38. Egemen Berköz (Haz.), a.g.e., s. 26-27. Özgün metinde karşıt anlamlı ikileme olarak yer aldığı hâlde ne yazık ki çeviri yazısı durumu yansıtmamaktadır..

(38) 22. Tzu-lu bunları Üstada anlattı. Üstat dedi ki: "O, dünyayı bırakan bir insan." Ve Tzu-lu'yu onunla yeniden görüşmesi için gönderdi. Tzu-lu oraya vardığında, yaşlı adam oradan ayrılmıştı. - Tzu-lu ailesine dedi ki: "Bir memurlukta bulunmamak doğru bir davranış değildir. Genç ve yaşlılar arasındaki diyalog iyi bir yoldaysa, hükümdarla bakana karşı olan ödevinden nasıl kaçınabilir? Kendisini temize çıkarmak için, büyük diyalogun bozulmasına yol açıyor. 'Büyük ve üstün insan' hükümette bir görev alınca, bunu doğru bir tarzla yerine getirir. Doğru olan ilkelerin başarısızlığa uğradığı zamanı da bilir.’ (18. bölüm ‘Wei Tzu’) 39 Yukarıda sıralanan örneklerden anlaşıldığı gibi hem Türkçede hem de Çincede karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemelerin kullanımı oldukça eski dönemlere kadar uzanmaktadır.. 39. Egemen Berköz (Haz.), a.g.e., s. 42-43. Özgün metne bakılırsa karşıt anlamlı ikileme olarak geçtiği anlaşılır. Ancak eserden yazısında iki sözcüğün arasına ‘ve’ bağlacı konarak ikileme niteliği korunmamıştır..

(39) İNCELEME.

(40)

(41) 25. I. BÖLÜM: SÖZCÜK TÜRÜ BAKIMINDAN KARŞIT ANLAMLI SÖZCÜKLERLE KURULAN İKİLEMELER Türkçede sözcük türü bakımından isim, sıfat, zamir, zarf ve fiillerden karşıt anlamlı ikilemeler yapılabilir. Çincede ise isim, sıfat, zamir, zarf ve fiillerden yapılan karşıt anlamlı ikilemeler dışında, edattan oluşan karşıt anlamlı sadece bir tane ikilemeye rastlanmıştır; “evet” anlamında olan ‘ 是 [  4]’ ile ‘hayır’ anlamındaki ‘ 否 [ fou 3]’ edatından oluşan ‘ 是否 [  4 fou 3]’; ‘doğru mu, öyle mi?’ anlamında olup durumun öyle olup olmadığını anlamak için soru cümlelerinde kullanılan ve çok nadir rastlanan bir ikileme örneğidir. 40 I.1. Aslı İsim Olan Sözcüklerle Kurulan İkilemeler Türkçede -özel isim dışında- cins isimlerden karşıt anlamlı ikilemeler yapılır. Örneğin ‘karı koca’, ‘dereden tepeden konuşmak’, ‘aşağı yukarı’, ‘iyilik kötülük’, ‘sebep sonuç’ gibi. Bu örneklerden de görüldüğü gibi, hem somut hem soyut isimlerden karşıt anlamlı ikilemeler yapılmaktadır. Bu tür örnekler arasında birer ses yansımalı isimlerden oluşan ‘ah oh’ ikilemesi de sayılabilir. Çincedeki durum da Türkçeye benzer. Ancak özel isimlerden kurulan karşıt anlamlı ikileme olarak sadece bir örneğe rastlanır: İki dere adının yan yana gelmesiyle, ‘insanın ruhsal olgunluk bakımından üstün olanı ile aşağıda olanı’ anlamına gelen ‘ 涇渭. 40. Bkz. II. Dizin, 108..

(42) 26. [ ti 1 uei 4]’. 41 Cins isimlerden ise hem somut hem soyut olarak karşıt anlamlı ikilemeler yapılır. Örneğin ‘erkek ve kadın’ anlamında olan ‘ 男女 [ nan 2 ny 3]’; esas anlamı ‘el ayak’ olan ‘ 手腳 [ ou 3 tiau 3]’ ile ‘ 手足 [ ou 3 tsu 2]’; ‘sebep sonuç’ anlamında olan ‘ 因果 [ in 1 kuo 3]’; ‘bir işin veya bir şeyin başlangıç ve sonuç kısmı’ anlamında olan ‘ 本末 [ pn 3 muo 4]’ 42 gibi. Türkçede aslı isim olan sözcüklerle kurulan ikilemelerin sayısı 106’dır; 296 karşıt anlamlı ikileme arasında % 35.81 oranında yer almakta olup aşağıdaki tabloda gösterilmektedir: 004. açlık+ tokluk+. 009. ah+ oh+. 015.akşamlık+ sabahlık+. 017. akşam+ sabah+. 022. algı+ vergi+. 023. alıcı+ verici+. 024. alım+ satım+. 029. alt+ üst+. 031. ana+ ata+. 032. ana+ baba+. 034. analık+ babalık+. 036. arka+ ön+. 038. artı+ eksi+. 039. artık+ eksik+. 040. arz+ talep+. 042. aşağı+ yukarı+. 043. ata+ ana+. 044. avrat+ koca+. 047. baba+ ana+. 049. baş+ aşağı+. 050. baş+ ayak+. 052. baş+ son+. 41 42. Ayrıntılı bilgi için II. Dizin (154)’e bakılabilir. Bkz. II.Dizin, 083, 122, 123, 038, 090..

(43) İnceleme. 059. bolluk+ kıtlık+. 060. borç+ harç+. 070. çukur+ tümsek+. 072. dağ+ dere+. 076. dede+ nine+. 079. dere+ tepe+. 081. dip+ baş+. 086. don+ gömlek+. 087. dost+ düşman+. 091. düş+ gerçek+. 096. eksik+ artık+. 099. el+ ayak+. 100. el+ pençe+. 101. eninde sonunda. 103. er+ avrat+. 104. er+ dişi+. 106. erkek+ dişi+. 107. erkek+ kadın+. 111. evli+ bekâr+. 112. fayda+ zarar+. 113. gece+ gündüz+. 117. gelin+ güvey+. 122. gidiş+ dönüş+. 123. gidiş+ geliş+. 126. girinti+ çıkıntı+. 129. giriş+ çıkış+. 134. gök+ yer+. 135. gölge+ ışık+. 137. gün+ gece+. 140. hava+ su+. 142. ışık+ gölge+. 143. iç+ dış+. 146. ileri+ geri+. 149. in+ cin+. 153. iniş+ çıkış+. 154. iniş+ kalkış+. 157. iniş+ yokuş+. 164. iyilik+ kötülük+. 165. kader+ talih+. 166. kadın+ erkek+. 27.

(44) 28. 170. karı+ koca+. 172. kâr+ zarar+. 173. kış+ yaz+. 174. kız+ erkek+. 176. kız+ oğlan+. 177. koca+ karı+. 180. kurt+ kuş+. 184. kül+ ateş+. 194. ora+ bura+. 198. ölüm+ dirim+. 199. ölüm+ doğum+. 200. ölüm+ kalım+. 201. ölümlük+ dirimlik+. 202. ön+ arka+. 203. ön+ art+. 207. ön+ son+. 211. öte+ beri+. 212. övgü+ yergi+. 216. sabah+ akşam+. 217. sağcılık+ solculuk+. 218. sağcı+ solcu+. 223. savaş+ barış+. 225. sebep+ sonuç+. 227. senlik+ benlik+. 229. sevgi+ nefret+. 231. sırt+ bağır+. 240. şucu+ bucu+. 241. şura+ bura+. 249. tavan+ taban+. 250. tekme+ tokat+. 251. tepe+ ayak+. 252. tepe+ tırnak+. 264. üst+ alt+. 266. varlık+ darlık+. 267. varlık+ yokluk+. 270. veli+ deli+. 273. yalan+ doğru+. 278. yaşlı+ çocuk+. 225. sebep+ sonuç+. 227. senlik+ benlik+.

(45) İnceleme. 229. sevgi+ nefret+. 231. sırt+ bağır+. 240. şucu+ bucu+. 241. şura+ bura+. 249. tavan+ taban+. 250. tekme+ tokat+. 280. yatış+ kalkış+. 283. yazı+ çizi+. 285. yaz+ kış+. 287. yer+ gök+. 290. yeryüzü+ gökyüzü+. 293. yukarı+ aşağı+. 29. I.2. Aslı Sıfat Olan Sözcüklerle Kurulan İkilemeler Türkçede karşıt anlamlı sıfatlardan kurulan ikilemeler çok kullanılır. Örneğin ucuz pahalı (demeden), gizli açık, belirli belirsiz, içli dışlı, öncesiz sonrasız, iyi kötü (kabul etmek) vb. Çincede de karşıt anlamlı sıfatlardan kurulan ikilemeler bulunmaktadır. Örneğin “emniyetli” anlamında olan ‘ 安 [1]’ ile ‘tehlikeli’ anlamındaki ‘ 危 [2]’ sıfatlarının yan yana gelmesiyle oluşan ‘ 安危 [ an 1 uei 2]; emniyet ya da tehlike’ ikilemesi; ‘gerçek’ anlamına gelen ‘ 真 [   1] ’ ile ‘sahte’ anlamındaki ‘ 假 [ tia 3]’ sıfatların yan yana gelmesiyle kurulan ‘ 真假 [ tn 1 tia 3]; gerçek veya sahte’ ikilemesi; ‘büyük’ anlamında olan ‘ 大 [ ta 4]’ ile ‘küçük’ anlamındaki ‘ 小 [ iau 3]’ birleşik olarak ‘boy; beden; boyut’ anlamına gelen ‘ 大小 [ ta 4 iau 3]’ ikilemesi; ‘farklı; 異 [ i 4]’ ile ‘benzer; 同 [ tu 2]’ anlamındaki sıfatların yan yana gelmesiyle oluşan ‘ 異同 [ i 4 tu 2]’ 43 ikilemesi gibi. Türkçede aslı sıfat olan sözcüklerle kurulan ikilemelerin sayısı 43. Bkz. II. Dizin, 003, 195, 131, 034..

(46) 30. 126 olup 296 karşıt anlamlı ikileme arasında % 42.57 oranıyla yer almaktadır. Bunları aşağıdaki tabloda görmek mümkündür. 001. acı+ tatlı+. 002. açık+ gizli+. 005. aç+ tok+. 006. adlı+ adsız+. 007. ağır+ hafif+. 010. ak+ bok+. 011. akıllı+ akılsız+. 012. akıllı+ deli+. 013. ak+ kara+. 014. aklı+ karalı+. 016. akşamlı+ sabahlı+. 018. alçak+ yüksek+. 021. algısız+ vergisiz+. 025. alim+ cahil+. 026. allı+ yeşilli+. 028. altlı+ üstlü+. 033. analı+ babalı+. 035. anasız+ babasız+. 041. aşağılı+ yukarılı+. 046. az+ çok+. 048. babalı+ analı+. 051. başsız+ ayaksız+. 054. belirli+ belirsiz+. 055. belli+ belirsiz+. 056. beyazlı+ karalı+. 061. borçsuz+ harçsız+. 062. boş+ dolu+. 063. bulanık+ berrak+. 064. büyük+ küçük+. 065. büyüklü+ küçüklü+. 066. büyüklü+ ufaklı+. 067. canlı+ cansız+. 069. çirkin+ güzel+. 071. çürük+ sağlam. 074. dar+ bol+. 077. değerli+ değersiz+.

(47) İnceleme. 078. dereli+ tepeli+. 082. doğru+ eğri+. 083. doğru+ yanlış+. 084. dolaylı+ dolaysız+. 093. düzenli+ düzensiz+. 095. eğri+ doğru+. 097. eksik+ fazla+. 098. eksik+ ziyade+. 102. enli+ ensiz+. 108. erkekli+ dişili+. 109. erkekli+ kadınlı+. 110. eski+ yeni+. 114. geceli+ gündüzlü+. 118. genç+ ihtiyar+. 119. genç+ yaşlı+. 120. gerekli+ gereksiz+. 124. gidişli+ gelişli+. 127. girintili+ çıkıntılı+. 128. girintisiz+ çıkıntısız+. 131. gitmeli+ gelmeli+. 132. gizli+ açık+. 138. güzel+ çirkin+. 139. haram+ helal+. 141. hızlı+ yavaş+. 145. içli+ dışlı+. 147. ilgili+ ilgisiz+. 155. inişli+ çıkışlı+. 156. inişli+ yokuşlu+. 159. irili+ ufaklı+. 160. iri+ ufak+. 163. iyi+ kötü+. 167. kadınlı+ erkekli+. 168. kalınlı+ inceli+. 169. karalı+ beyazlı+. 171. karılı+ kocalı+. 175. kızlı+ erkekli+. 179. koyu+ açık+. 181. kuru+ yaş+. 182. küçük+ büyük+. 183. küçüklü+ büyüklü+. 31.

(48) 32. 185. lüzumlu+ lüzumsuz+. 186. maddi+ manevi+. 187. mert+ namert+. 188. mevsimli+ mevsimsiz+. 189. münasebetli+ münasebetsiz+. 190. nedenli+ nedensiz+. 192. okumuş+ cahil+. 197. ölü+ diri+. 204. öncesiz+ sonrasız+. 206. önlü+ arkalı+. 215. saatli+ saatsiz+. 219. sağlam+ çürük+. 220. sağlam+ sakat+. 221. sağlı+ sollu+. 222. sağ+ sol+. 224. sebepli+ sebepsiz+. 228. senli+ benli+. 230. sıcak+ soğuk+. 232. siyah+ beyaz+. 233. soğuk+ sıcak+. 235. soylu+ soysuz+. 237. suçlu+ suçsuz+. 242. şuralı+ buralı+. 244. tatlı+ acı+. 245. tatlı+ sert+. 246. tatlı+ tatsız+. 247. tatlı+ tuzlu+. 248. tatsız+ tuzsuz+. 254. ucuz+ pahalı+. 256. uğurlu+ uğursuz+. 257. ulu+ deli+. 259. uyur+ uyanık+. 261. uzaklı+ yakınlı+. 262. uzak+ yakın+. 263. uzunlu+ kısalı+. 265. vakitli+ vakitsiz+. 268. varsıl+ yoksul+. 269. var+ yok+. 271. yağlı+ yavan+. 272. yakın+ uzak+.

(49) İnceleme. 274. yanlış+ doğru+. 279. yaşlı+ genç+. 286. yazlı+ kışlı+. 288. yerli+ yabancı+. 289. yerli+ yersiz+. 291. yokuşlu+ inişli+. 292. yollu+ yolsuz+. 294. zamanlı+ zamansız+. 295. zengin+ fakir+. 296. zengin+ yoksul+. 33. I.3. Aslı Zamir Olan Sözcüklerle Kurulan İkilemeler Hem Türkçede hem Çincede karşıt anlamlı zamirlerden kurulan ikilemelerin sayısı, diğer sözcük türlerine göre, çok daha azdır. Türkçede sadece ‘o bu’, ‘sen ben’, ‘şu bu’ olmak üzere üç karşıt anlamlı zamir bulunmaktadır. Çincede ise sadece iki örneğe rastlanır; ‘sen’ ile ‘ben’ zamirlerinden oluşan, ‘biz, bizler’ anlamına gelen ‘ 你我 [ ni 2 uo 3]’; ‘o’ ile ‘bu’ zamirlerinden oluşan, ‘sen ve ben; siz ve biz; şu bu gibi karşılıklı olarak birtakım kimseler ve nesneler’ anlamında olan ‘ 彼此 [ pi 3 ts 3]’. 44 Zamirlerden kurulan karşıt anlamlı ikilemeler ele alınırken dikkat çeken bir noktayı da belirtmekte fayda vardır: Türkçede yakın veya biraz uzakta olan bir varlığı ya da daha önce anılan bir şeyi işaret yoluyla belirtmek için ‘bu’, ‘şu’ ve ‘o’ olmak üzere üç kullanım olduğu hâlde, Çincede sadece ‘bu’ ve ‘o’ olmak üzere iki sınıflama bulunmaktadır.. 44. Bkz. II. Dizin, 086, 092..

(50) 34. I.4. Aslı Zarf Olan Sözcüklerle Kurulan İkilemeler Türkçede karşıt anlamlı zarflarla kurulan ikilemelerin sayısı sadece 6’dır; er geç, içeri dışarı, öncesi sonrası, öyle böyle, şöyle böyle ve gizlice açıkça 45 . 296 karşıt anlamlı ikileme arasında % 2.03’lük bir oranla yer almaktadır. Çincede karşıt anlamlı zarflarla kurulan ikileme olarak sadece iki örneğe rastlanır; ‘sıra bakımından bir şeyin veya bir işin önü ve ardı’ anlamına gelen ‘ 先後 [ ian 1 xou 4]’ ve ‘halkın devletin tarafını tutup tutmaması’ anlamında olan ‘ 向背  [ ia 4 pei 4]’. 46 I.5. Aslı Fiil, Sıfat-fiil veya Zarf-fiil Olan Sözcüklerle Kurulan İkilemeler Türkçede aslı fiil kökenli, yani fiil, sıfat-fiil veya zarf-fiil olan sözcüklerle kurulan ikilemelerin sayısı 55’tir. Bunlar aşağıdaki tabloda gösterilmektedir: 003. açıl- kapan-. 008. ahla- ohla-. 019. alçal- kabar-. 020. alçal- yüksel-. 027. al- sat-. 030. al- ver-. 037. art- azal-. 045. ayrıl- toplan-. 053. bat- çık-. 057. bil- bilme-. 45 46. Bu örnek, Orhan Pamuk’un Benim Adım Kırmızı adlı eserinden alınmıştır. (s. 73) Bu, yazarın özel bir kullanımı olabilir. Bkz. II. Dizin, 007, 009..

(51) İnceleme. 35. 058. bilin- bilinme-. 068. çak- sön-. 073. dal- çık-. 075. de- deme-. 080. dik- sök-. 085. doldur- boşalt-. 088. döğüş- barış-. 089. duy- duyma-. 090. düş- çık-. 092. düş- kalk- / düşme- kalkma-. 094. eğil- doğrul-. 115. gel- geç-. 116. gelgit-. 121. getir- götür-. 125. gir- çık-. 130. git- gel-. 136. gül- ağla-. 148. in- bin-. 150. in- çık-. 151. indir- bindir-. 152. indir- kaldır-. 158. in- kalk-. 161. iste- isteme-. 162. it- çek-. 178. kon- göç-. 193. ol- olma-. 195. öl- diril-. 196. öl- kal-. 208. ör- biç-. 209. ör- kes-. 210. ör- sök-. 214. parla- sön-. 234. sok- çıkar-. 236. sök- tak-. 243. tanı- tanıma-. 253. toplan- dağıl-. 255. uç- kon-. 258. uyan- dal-. 260. uza- kısal-. 275. yan- sön-.

(52) 36. 276. yap- boz-. 277. yap- yık-. 281. yat- kalk-. 282. yaz- çiz-. 284. yazıl- çizilTabloda görüldüğü üzere fiillerden yapılan ikilemeler iki çeşittir; ya anlam olarak karşıt ya da kökleri ortak olup ilki olumlu, ikincisi olumsuz olacak şekilde bir araya getirilmişlerdir. Bu fiiller arasında ‘al- sat-’ ile ‘al- ver-’; ‘in- bin-’, ‘in- çık-’ ve ‘in- kalk-’ örneklerinde görüldüğü gibi çok anlamlı olan bazı fiillerin birden fazla fiille karşıt anlamlı ikilemeler kurduğu hâller de mevcuttur. Çincede tarayıp tespit ettiğimiz 247 karşıt anlamlı ikileme arasında aslı fiillerden oluşanların sayısı 80’dir. Ancak dikkatimizi çeken şu istisnalar da vardır. ‘ 上 [ a 4]’ hem ‘yukarı; üst’ anlamıyla isim, hem ‘yukarı çıkmak’ anlamıyla fiil olarak kullanılır. ‘ 下 [ ia 4]’ da öyledir; hem ‘aşağı; alt’ anlamıyla isim, hem ‘inmek; aşağıya meyletmek’ anlamıyla fiil olarak kullanılır. Böylece ‘ 上 [ a 4]’ ve ‘ 下 [ ia 4]’ sözcüklerinin hem isim olarak hem fiil olarak karşıt anlamlı ikileme kurabildiği görülmektedir. Buna benzeyen bir başka örnek ise ‘ 死活 [ s 3 xuo 2]’ ikilemesidir. İki sözcüğün hem fiil olarak (‘ölmek’ ile ‘yaşamak’ anlamlarıyla) hem sıfat olarak (‘ölü’ ile ‘diri, canlı’ anlamlarıyla) birbirine karşıt anlamda bulunduğu için hem fiil olarak hem sıfat olarak ikileme kurduğunu görüyoruz. Bunlara hem zarf olarak hem de fiil olarak kullanılan ‘ 向背 [ ia 4 pei 4]’ örneği de eklenebilir. 47. 47. Bkz. II. Dizin, 111, 097, 009..

(53) İnceleme. 37. Fakat ‘ 興廢 [ i 1 fei 4]’ ikilemesindeki durum başkadır; iki sözcüğün hem fiil olarak (ilki ‘yükseltmek, yeniden canlandırmak’, diğeri ‘yozlaşmak’ anlamında) hem sıfat olarak (ilki ‘bayındır’, ikincisi ‘solgun’ anlamında) birbirine karşıt anlamlı olduğu hâlde sadece sıfat nitelikleriyle ikileme kurduğu görülmektedir. Çünkü fiilden oluşan sözcük grubu ‘yozlaşmış olanı yeniden canlandırmak’ anlamına gelip ilk sözcüğü yüklem, ardından gelen sözcük ise nesne görevinde olduğu için ikileme niteliği yoktur. Yukarıda belirtilen özel ikileme kuruluşu da hesaba katılırsa Çincede karşıt anlamlı fiillerden kurulan ikilemelerin sayısı 80/250 olarak kabul edildiğinde, bu da %32’lik bir orana denk gelmektedir. Sıfat-fiil ve zarf-fiil Türkçeye mahsustur; Çincede ne sıfat-fiil ne de zarf-fiil vardır. Türkçede aslı sıfat-fiillerden kurulan ikilemelerden birkaç örnek verelim; ‘olur olmaz (şeyler)’, ‘alacak verecek’, ‘düşmez kalkmaz (bir Allah)’, ‘gelen geçen’, ‘gelmiş geçmiş’, ‘gelir gider’, ‘girdi çıktı (tablo)’, ‘olduk olmadık’, ‘ölen kalan’ gibi. ‘Gelip geçmek’, ‘ayrılıp toplanmak’, ‘inip kalkmak’ örneklerinde olduğu gibi önde bulunan fiil kökü -ıp (-ip, -up, -üp; -yıp, -yip, -yup, -yüp) zarf-fiil eki alarak karşıt anlamlı ikilemelerin oluşması, zarf-fiillerden en sık görülen biçimdir. Bundan başka -ıp zarf-fiil ekiyle kurulan ikilemeler arasında ‘gidip gidip gelmek’ ve ‘ölüp ölüp dirilmek’ gibi üç sözcükle oluşanlar da bulunmaktadır. Ayrıca ‘düşe kalka (büyümek)’, ‘bilerek bilmeyerek’, ‘bilir bilmez’, ‘der dermez’, ‘duyduk duymadık (dememek)’, ‘düşe çıka’, ‘inip çıkıp’, ‘yatıp kalkıp’ da zarf-fiillerle kurulan ikilemelerin sık görülen örnekleri arasındadır..

(54) 38. Sonuç olarak Türkçede sözcük türü bakımından karşıt anlamlı ikilemelerin dağılımı aşağıdaki tabloda belirtildiği gibidir. Sözcük türü İsim Sıfat Zamir Zarf Fiil soylu. Sayısı 106 126 3 6 55. (%’si) 35.81 42.57 1.01 2.03 18.58. Bu veriler ışığında, karşıt anlamlı ikilemelerin yaklaşık % 80’inin isim soylu sözcüklerle kurulduğu görülmektedir. Fiillerden kurulan karşıt anlamlı ikilemelerin sayıca az görülmesi, sayma yöntemimize bağlıdır: ‘Gide gele’, ‘giden gelen’, ‘gidip gelen’, ‘gidip gelme’, ‘gidip gelmek’, ‘gidip gidip gelmek’, ‘git gel’ ikilemelerini, kökleri ortak olduğu için ‘git- gel-‘ maddesi altında toplayıp tek bir ikileme olarak sayıyoruz. İsim soylu olan karşıt anlamlı ikilemelerin sayılmasında da benzer bir yöntem izlenmektedir; ‘o bu’, ‘ona buna’, ‘onda bunda’, ‘ondan bundan’, ‘onu bunu’, ‘onun bunun’ örneklerine rastlanmasına rağmen hepsi ‘o+ bu+’ maddesi altında tek bir ikileme olarak gösterilmiştir. Bu uygulama, Türkçenin yapı özellikleri (kök ile çekimleri) dikkate alınarak tercih edilmiştir. Çincede sözcük türü genellikle cümlede üstlendiği görevle belli olduğu için burada Türkçe gibi istatistik biçimiyle durumun tahlil edilmesi düşünülmemektedir. Fiillerle kurulan karşıt ikilemelerin yaklaşık üçte bir oranında; isim soylu sözcüklerle kurulan ikilemelerin üçte iki oranında olduğu görülmektedir. Edatlardan ve özel isimlerden kurulan ikileme sadece birer tanedir:.

(55) İnceleme. 39. ‘Evet’ ile ‘hayır’ edatlarından oluşan, ‘bir durumun öyle olup olmadığını’ anlamak için soru cümlelerinde kullanılan ‘ 是否 [  4 fou 3]’ ikilemesi; iki dere adının yan yana gelmesiyle oluşan ‘ 涇渭 [ ti 1 uei 4]’ ikilemesi. Zarflardan kurulan ikileme ise iki tanedir: ‘Önce’ ile ‘sonra’ zarflarının birleşmesiyle oluşan, ‘sıra bakımından bir şeyin veya bir işin önü ve ardı’ anlamındaki ‘ 先後 [ ian 1 xou 4]’ ikilemesi; ‘bir tarafa doğru yönelerek’ ile ‘sırt çevirerek’ zarflarının yan yana gelmesiyle oluşan ‘ 向背 [ ia 4 pei 4]’ ikilemesi..

(56) 40.

(57) 41. II. BÖLÜM: YAPI VE KURULUŞ BAKIMINDAN KARŞIT ANLAMLI SÖZCÜKLERLE KURULAN İKİLEMELER Yapı bilgisine göre, Türkçede karşıt anlamlı ikilemeler ya isim kök veya gövdeleriyle ya da fiil kök veya gövdeleriyle kurulduğu için başlıca iki kısma ayrılır: 1) İsim kök veya gövdeleriyle kurulan ikilemeler; 2) Fiil kök veya gövdeleriyle kurulan ikilemeler. II.1. İsim Kök veya Gövdeleriyle Kurulan İkilemeler İsim kök veya gövdeleriyle kurulan ikilemeler, şu başlıklar altında ele alınabilir: 1) Yalın durumdaki isimlerle kurulan ikilemeler; 2) Çekim ekleriyle kurulan ikilemeler; 3) Yapım ekleriyle kurulan ikilemeler. 1.1 Yalın Durumdaki İsimlerle Kurulan İkilemeler Türkçede isim kökünden veya gövdesinden türetilmiş yalın durumdaki isimlerle kurulan ikilemelerde sözcüklerin mutlaka birbirinden ayrı ve birbirine karşıt anlamda olduğu görülür. Örneğin, ‘el pençe divan durmak’, ‘aşağı yukarı’, ‘gece gündüz’, ‘ölümlük dirimlik’, ‘akşamlık sabahlık’, ‘iniş çıkış’, ‘alım satım’, ‘alıcı verici’, ‘dere tepe düz gitmek’, ‘ana baba eline bakmak’ gibi..