İsim Kök veya Gövdeleriyle Kurulan İkilemeler

İsim kök veya gövdeleriyle kurulan ikilemeler, şu başlıklar altında ele alınabilir:

1) Yalın durumdaki isimlerle kurulan ikilemeler;

2) Çekim ekleriyle kurulan ikilemeler;

3) Yapım ekleriyle kurulan ikilemeler.

1.1 Yalın Durumdaki İsimlerle Kurulan İkilemeler

Türkçede isim kökünden veya gövdesinden türetilmiş yalın durumdaki isimlerle kurulan ikilemelerde sözcüklerin mutlaka birbirinden ayrı ve birbirine karşıt anlamda olduğu görülür. Örneğin,

‘el pençe divan durmak’, ‘aşağı yukarı’, ‘gece gündüz’, ‘ölümlük dirimlik’, ‘akşamlık sabahlık’, ‘iniş çıkış’, ‘alım satım’, ‘alıcı verici’, ‘dere tepe düz gitmek’, ‘ana baba eline bakmak’ gibi.

1.2 Çekim Ekleriyle Kurulan İkilemeler

1.2.1 Sözcüklerin Her İkisi de Yönelme Durumu Ekli Olanlar Türkçede yönelme durumu ekiyle yapılan karşıt anlamlı ikilemelere sıkça rastlanır. Bunlar yalın hâlde bulunan karşıt anlamlı ikilemelere yönelme durumu ekinin getirilmesiyle kurulur. Örneğin,

‘vara yoğa üzülmek’, ‘akşama sabaha’, ‘dosta düşmana karşı’, ‘yere göğe sığmamak’, ‘kurda kuşa yem olmak’, ‘ona buna dil uzatmak’,

‘öteye beriye dağılmak’ , ‘aza çoğa bakmamak’ gibi.

1.2.2 Sözcüklerin Her İkisi de Çıkma Durumu Ekli Olanlar

‘Havadan sudan bahsetmek’, ‘sağdan soldan toplamak’, ‘elden ayaktan düşmek’, ‘dereden tepeden konuşmak’, ‘içten dıştan kaplamak’ örneklerinde görüldüğü gibi sözcüklerin her ikisi de çıkma durumu eki alarak karşıt anlamlı ikilemeler kurulur.

1.2.3 Sözcüklerin Birincisi Çıkma, İkincisi Yönelme Durumunda Bulunanlar

Sözcüklerin birincisinin çıkma, ikincisinin yönelme durumu eki almasıyla kurulan ikilemelere ilişkin olarak şu örnekler verilebilir:

‘tepeden tırnağa süzmek’, ‘baştan sona okumak’, ‘akşamdan sabaha’ gibi.

1.2.4 Sözcüklerin Her İkisi de Kalma Durumu Ekli Olanlar

‘Orada burada dolaşmak’, ‘şunda bunda’, ‘ötede beride konuşmak’, sözcüklerin her ikisi de kalma durumu eki almasıyla kurulan karşıt anlamlı ikilemelerden bazılarıdır.

1.2.5 Sözcüklerin Her İkisi de Belirtme Durumu Ekli Olanlar Sözcüklerin her ikisi de doğrudan belirtme durumu eki alarak karşıt anlamlı ikilemeler kurulmasına dair şu örnekler verilebilir;

‘akı karayı seçmek’, ‘onu bunu bilmemek’, ‘öteyi beriyi aramak’,

‘şunu bunu almak’, ‘yeri göğü inletmek’ gibi.

1.2.6 İyelik Ekli Olanlar

Karşıt anlamlı sözcüklerden iyelik ekli biçimiyle ikileme kurulduğu sık görülür. ‘Sağı solu belli olmamak’, ‘eli ayağı düzgün olmak’, ‘eskisi yenisi karışmak’, ‘eli ayağı çekilmek’, ‘ötesi berisi’,

‘varı yoğu’, ‘öncesi sonrası’, ‘içi dışı bir olmak’, ‘girdisi çıktısı’,

‘altı üstü’, ‘anam babam’, bu tür ikileme örneklerinden sadece birkaçıdır.

İkilemeyi kuran karşıt anlamlı sözcükler, iyelik ekinden sonra her ikisi de yönelme durumuna girmiş olabilir, ‘eline ayağına çabuk’

örneğinde olduğu gibi.

‘Ötesinden berisinden’ örneğindeki gibi karşıt anlamlı sözcüklerin her ikisi de iyelik eki aldıktan sonra çıkma durumuna girmiş olabilir.

İkilemeyi kuran karşıt anlamlı sözcüklerin, iyelik ekinden sonra kalma durumu eki alması da rastlanılan bir durumdur; örneğin

‘ötesinde berisinde’, ‘önünde ardında gidilmez’, ‘erinde gecinde’

gibi.

Karşıt anlamlı sözcüklerin iyelik ekinden sonra belirtme durumu eki almasıyla ikileme oluşturmasına da sık rastlanır: ‘Dibini başını bilmek’, ‘varını yoğunu harcamak’, ‘elini ayağını öpeyim’,

‘ilerisini gerisini düşünmemek’, ‘önünü ardını öğrenmek’, ‘sağını solunu bilmemek’, ‘(bir yerden) elini ayağını kesmek’ gibi.

İkilemeyi kuran karşıt anlamlı sözcüklerin, iyelik ekinden sonra her ikisinin de ile bağlacı alarak durum zarfları oluşturduğu da görülür. Örneğin, ‘eğrisiyle doğrusuyla’, ‘acısıyla tatlısıyla’,

‘tatlısıyla tuzlusuyla’.

1.2.7 Diğer Çekim Ekleriyle Kurulanlar

Yukarıda sıralanan eklerden başka, zamirlerin tamlayan durumu ekiyle ikileme kurduğu da görülür; ‘şunun bunun’, ‘onun bunun çocuğu’ örneklerinde olduğu gibi.

‘Öteki beriki’ ikilemesi ise -ki ilgi ekiyle oluşur.

‘Günlerce gecelerce’ ikilemesi ise -lar (-ler) çoğul eki üzerine -ca (-ce; -ça, -çe) eki gelerek oluşur.

1.3 Yapım Ekleriyle Kurulan İkilemeler

1.3.1 Ayrı Kök veya Gövdelerden -lı Ekiyle Kurulanlar

Ayrı kök veya gövdelerden -lı (-li, -lu, -lü) ekiyle türetilip kurulan ikilemeler çok kullanılmaktadır; ‘analı babalı büyümek’,

‘senli benli’, ‘önlü arkalı’, ‘irili ufaklı’, ‘büyüklü küçüklü’, ‘allı yeşilli’, ‘içli dışlı’, ‘yazlı kışlı’, ‘akşamlı sabahlı’, ‘şuralı buralı’,

‘sağlı sollu’, ‘inişli çıkışlı’, ‘girintili çıkıntılı’, ‘aşağılı yukarılı’

gibi.

1.3.2 Ayrı Kök veya Gövdelerden -sız Ekiyle Kurulanlar Ayrı kök veya gövdelerden -sız (-siz, -suz, -süz) ekiyle kurulan ikilemeler de mevcuttur; örneğin ‘borçsuz harçsız yaşamak’,

‘girintisiz çıkıntısız’, ‘tatsız tuzsuz yemek’, ‘öncesiz sonrasız’.

1.3.3 Aynı İsimlerin Birincisi -lı Eki, İkincisi -sız Ekiyle Kurulanlar

Aynı isimlerin birincisi -lı (-li, -lu, -lü) eki, ikincisi -sız (-siz, -suz, -süz) ekiyle kurulan karşıt anlamlı ikilemelere çok rastlanır.

Yani bu tür ikilemedeki karşıtlık, isim kökünden değil, isme gelen, anlamları birbirine zıt olan yapım eklerinden kaynaklanır. Örneğin

‘yerli yersiz’, ‘münasebetli münasebetsiz’, ‘gerekli gereksiz’,

‘nedenli nedensiz’ ikilemeleri. Ayrıca -lı ve -sız ekleri, Türkçede isimden sıfat yapan işlek eklerden olduğu için ‘akıllı akılsız’, ‘ilgili ilgisiz’, ‘enli ensiz’, ‘adlı adsız’ gibi pek çok yeni, kişisel türevlerin ortaya çıkmasına neden olur.

1.3.4 Ayrı Kök veya Gövdelerden -lık Ekiyle Kurulanlar Türkçede -lık (-lik, -luk, -lük) eki, sıfat ya da isimden soyut ve somut isimler türetmeye yarar. Eskiden beri işlek olarak kullanılagelen bu ek, karşıt anlamlı ikilemeler türetmek için sıklıkla kullanılır. Örneğin ‘ölümlük dirimlik’, ‘analık babalık’, ‘varlık darlık’, ‘sağcılık solculuk’, ‘iyilik kötülük’, ‘bolluk kıtlık’ gibi.

1.3.5 Diğer Yapım Ekleriyle Kurulanlar

Yukarıda belirtilen eklerden başka, ‘sağcı solcu’, ‘şucu bucu’

ikilemelerinde görüldüğü gibi -cı (-ci, -cu, -cü; -çı, -çi, -çu, -çü) ekiyle; ‘varsıl yoksul’ ikilemesinde ise sıfat yapan -sıl (-sil, -sul, -sül) ekiyle kurulan ikileme örnekleri de mevcuttur.

Birer ses yansımalı isim olan ‘ah’ ile ‘oh’ da -la- (-le-) isimden fiil yapan eki alarak ‘ahlamak ohlamak’ biçimiyle karşıt anlamlı ikilemeye dönüşür.