Aslı Zarf Olan Sözcüklerle Kurulan İkilemeler

Türkçede karşıt anlamlı zarflarla kurulan ikilemelerin sayısı sadece 6’dır; er geç, içeri dışarı, öncesi sonrası, öyle böyle, şöyle böyle ve gizlice açıkça⁴⁵. 296 karşıt anlamlı ikileme arasında % 2.03’lük bir oranla yer almaktadır.

Çincede karşıt anlamlı zarflarla kurulan ikileme olarak sadece iki örneğe rastlanır; ‘sıra bakımından bir şeyin veya bir işin önü ve ardı’ anlamına gelen ‘

先 後

[

ian

¹

xou

4]’ ve ‘halkın devletin tarafını tutup tutmaması’ anlamında olan ‘

向背

[

ia

⁴

pei

^4]’.46 I.5. Aslı Fiil, Sıfat-fiil veya Zarf-fiil Olan Sözcüklerle

Kurulan İkilemeler

Türkçede aslı fiil kökenli, yani fiil, sıfat-fiil veya zarf-fiil olan sözcüklerle kurulan ikilemelerin sayısı 55’tir. Bunlar aşağıdaki tabloda gösterilmektedir:

003. açıl- kapan- 008. ahla- ohla- 019. alçal- kabar- 020. alçal- yüksel- 027. al- sat- 030. al- ver-

037. art- azal- 045. ayrıl- toplan- 053. bat- çık- 057. bil- bilme-

45 Bu örnek, Orhan Pamuk’un Benim Adım Kırmızı adlı eserinden alınmıştır.

(s. 73) Bu, yazarın özel bir kullanımı olabilir.

46 Bkz. II. Dizin, 007, 009.

058. bilin- bilinme- 068. çak- sön- 073. dal- çık- 075. de- deme- 080. dik- sök- 085. doldur- boşalt- 088. döğüş- barış- 089. duy- duyma-

090. düş- çık- 092. düş- kalk- / düşme- kalkma- 094. eğil- doğrul- 115. gel- geç-

116. gel- git- 121. getir- götür- 125. gir- çık- 130. git- gel- 136. gül- ağla- 148. in- bin- 150. in- çık- 151. indir- bindir- 152. indir- kaldır- 158. in- kalk- 161. iste- isteme- 162. it- çek- 178. kon- göç- 193. ol- olma- 195. öl- diril- 196. öl- kal- 208. ör- biç- 209. ör- kes- 210. ör- sök- 214. parla- sön- 234. sok- çıkar- 236. sök- tak- 243. tanı- tanıma- 253. toplan- dağıl- 255. uç- kon- 258. uyan- dal- 260. uza- kısal- 275. yan- sön-

276. yap- boz- 277. yap- yık- 281. yat- kalk- 282. yaz- çiz- 284. yazıl- çizil-

Tabloda görüldüğü üzere fiillerden yapılan ikilemeler iki çeşittir; ya anlam olarak karşıt ya da kökleri ortak olup ilki olumlu, ikincisi olumsuz olacak şekilde bir araya getirilmişlerdir. Bu fiiller arasında ‘al- sat-’ ile ‘al- ver-’; ‘in- bin-’, ‘in- çık-’ ve ‘in- kalk-’

örneklerinde görüldüğü gibi çok anlamlı olan bazı fiillerin birden fazla fiille karşıt anlamlı ikilemeler kurduğu hâller de mevcuttur.

Çincede tarayıp tespit ettiğimiz 247 karşıt anlamlı ikileme arasında aslı fiillerden oluşanların sayısı 80’dir. Ancak dikkatimizi çeken şu istisnalar da vardır. ‘

上

[

a

4]’ hem ‘yukarı; üst’

anlamıyla isim, hem ‘yukarı çıkmak’ anlamıyla fiil olarak kullanılır.

‘

下

[

ia

4]’ da öyledir; hem ‘aşağı; alt’ anlamıyla isim, hem ‘inmek;

aşağıya meyletmek’ anlamıyla fiil olarak kullanılır. Böylece ‘

上

[

a

^{4]’ ve ‘}

下

[

ia

4]’ sözcüklerinin hem isim olarak hem fiil olarak karşıt anlamlı ikileme kurabildiği görülmektedir. Buna benzeyen bir başka örnek ise ‘

死活

[

s

³

xuo

2]’ ikilemesidir. İki sözcüğün hem fiil olarak (‘ölmek’ ile ‘yaşamak’ anlamlarıyla) hem sıfat olarak (‘ölü’ ile ‘diri, canlı’ anlamlarıyla) birbirine karşıt anlamda bulunduğu için hem fiil olarak hem sıfat olarak ikileme kurduğunu görüyoruz. Bunlara hem zarf olarak hem de fiil olarak kullanılan ‘

向 背

[

ia

⁴

pei

4]’ örneği de eklenebilir.⁴⁷

47 Bkz. II. Dizin, 111, 097, 009.

Fakat ‘

興 廢

[

i

¹

fei

4]’ ikilemesindeki durum başkadır; iki sözcüğün hem fiil olarak (ilki ‘yükseltmek, yeniden canlandırmak’, diğeri ‘yozlaşmak’ anlamında) hem sıfat olarak (ilki ‘bayındır’, ikincisi ‘solgun’ anlamında) birbirine karşıt anlamlı olduğu hâlde sadece sıfat nitelikleriyle ikileme kurduğu görülmektedir. Çünkü fiilden oluşan sözcük grubu ‘yozlaşmış olanı yeniden canlandırmak’

anlamına gelip ilk sözcüğü yüklem, ardından gelen sözcük ise nesne görevinde olduğu için ikileme niteliği yoktur.

Yukarıda belirtilen özel ikileme kuruluşu da hesaba katılırsa Çincede karşıt anlamlı fiillerden kurulan ikilemelerin sayısı 80/250 olarak kabul edildiğinde, bu da %32’lik bir orana denk gelmektedir.

Sıfat-fiil ve zarf-fiil Türkçeye mahsustur; Çincede ne sıfat-fiil ne de zarf-fiil vardır. Türkçede aslı sıfat-fiillerden kurulan ikilemelerden birkaç örnek verelim; ‘olur olmaz (şeyler)’, ‘alacak verecek’, ‘düşmez kalkmaz (bir Allah)’, ‘gelen geçen’, ‘gelmiş geçmiş’, ‘gelir gider’, ‘girdi çıktı (tablo)’, ‘olduk olmadık’, ‘ölen kalan’ gibi.

‘Gelip geçmek’, ‘ayrılıp toplanmak’, ‘inip kalkmak’

örneklerinde olduğu gibi önde bulunan fiil kökü -ıp (-ip, -up, -üp;

-yıp, -yip, -yup, -yüp) zarf-fiil eki alarak karşıt anlamlı ikilemelerin oluşması, zarf-fiillerden en sık görülen biçimdir. Bundan başka -ıp zarf-fiil ekiyle kurulan ikilemeler arasında ‘gidip gidip gelmek’ ve

‘ölüp ölüp dirilmek’ gibi üç sözcükle oluşanlar da bulunmaktadır.

Ayrıca ‘düşe kalka (büyümek)’, ‘bilerek bilmeyerek’, ‘bilir bilmez’,

‘der dermez’, ‘duyduk duymadık (dememek)’, ‘düşe çıka’, ‘inip çıkıp’, ‘yatıp kalkıp’ da zarf-fiillerle kurulan ikilemelerin sık görülen örnekleri arasındadır.

Sonuç olarak Türkçede sözcük türü bakımından karşıt anlamlı ikilemelerin dağılımı aşağıdaki tabloda belirtildiği gibidir.

Sözcük türü Sayısı (%’si)

İsim 106 35.81 Sıfat 126 42.57 Zamir 3 1.01 Zarf 6 2.03

Fiil soylu 55 18.58

Bu veriler ışığında, karşıt anlamlı ikilemelerin yaklaşık % 80’inin isim soylu sözcüklerle kurulduğu görülmektedir. Fiillerden kurulan karşıt anlamlı ikilemelerin sayıca az görülmesi, sayma yöntemimize bağlıdır: ‘Gide gele’, ‘giden gelen’, ‘gidip gelen’,

‘gidip gelme’, ‘gidip gelmek’, ‘gidip gidip gelmek’, ‘git gel’

ikilemelerini, kökleri ortak olduğu için ‘git- gel-‘ maddesi altında toplayıp tek bir ikileme olarak sayıyoruz. İsim soylu olan karşıt anlamlı ikilemelerin sayılmasında da benzer bir yöntem izlenmektedir; ‘o bu’, ‘ona buna’, ‘onda bunda’, ‘ondan bundan’,

‘onu bunu’, ‘onun bunun’ örneklerine rastlanmasına rağmen hepsi

‘o+ bu+’ maddesi altında tek bir ikileme olarak gösterilmiştir. Bu uygulama, Türkçenin yapı özellikleri (kök ile çekimleri) dikkate alınarak tercih edilmiştir.

Çincede sözcük türü genellikle cümlede üstlendiği görevle belli olduğu için burada Türkçe gibi istatistik biçimiyle durumun tahlil edilmesi düşünülmemektedir. Fiillerle kurulan karşıt ikilemelerin yaklaşık üçte bir oranında; isim soylu sözcüklerle kurulan ikilemelerin üçte iki oranında olduğu görülmektedir.

Edatlardan ve özel isimlerden kurulan ikileme sadece birer tanedir:

‘Evet’ ile ‘hayır’ edatlarından oluşan, ‘bir durumun öyle olup olmadığını’ anlamak için soru cümlelerinde kullanılan ‘

是 否

[



⁴

fou

3]’ ikilemesi; iki dere adının yan yana gelmesiyle oluşan

‘

涇渭

[

ti

¹

uei

4]’ ikilemesi. Zarflardan kurulan ikileme ise iki tanedir: ‘Önce’ ile ‘sonra’ zarflarının birleşmesiyle oluşan, ‘sıra bakımından bir şeyin veya bir işin önü ve ardı’ anlamındaki ‘

先 後

[

ian

¹

xou

4]’ ikilemesi; ‘bir tarafa doğru yönelerek’ ile ‘sırt çevirerek’ zarflarının yan yana gelmesiyle oluşan ‘

向 背

[

ia

⁴

pei

4]’ ikilemesi.

II.

BÖLÜM: YAPI VE KURULUŞ BAKIMINDAN KARŞIT

在文檔中 現代土耳其語反義複詞與現代漢語反義複詞的比較 (頁 50-57)